Οι κλασικοί
λογοτέχνες έχουν ως έγνοια τους μέσα από τα έργα τους να παρουσιάσουν τον τρόπο
με τον οποίο βλέπουν την ανθρώπινη ύπαρξη μέσα στον κόσμο. Αντλούν υλικό από
την ψυχή τους και τα ενδιαφέροντά τους, από την προσωπικότητά τους δηλαδή, και,
ταυτόχρονα, μέσα από τις μορφές που πλάθουν, διαλέγονται με άλλους ανθρώπινους
τύπους και άλλες καταστάσεις, που συναντούνε στην ζωή τους. Η αξία του μεγάλου
λογοτέχνη, του κλασικού, φαίνεται όχι μόνο από τον τρόπο που αξιοποιεί την
δυναμική της γλώσσας, καθώς βλέπει λεπτομέρειες στο άνθρωπο, στο περιβάλλον,
σ' αυτό που ονομάζουμε τοπίο αλλά και σ'
αυτό που είναι η καθημερινότητα της ζωής, όπως επίσης και στα διλήμματα που
περιγράφουν, τις στιγμές εκείνες δηλαδή στις οποίες ο άνθρωπος καλείται να
απαντήσει, να αγιάσει ή να αμαρτήσει αδιάφορο, διότι και οι δύο καταστάσεις
συνυπάρχουν. Ο κλασικός λογοτέχνης σμιλεύει τον χαρακτήρα του ανθρώπου
ξεκινώντας από τον "διακαμό" του, τη σκιά του, και φτάνονται στο
τελευταίο στοιχείο της ύπαρξης, σώματος και ψυχής, ιδεών και συμπεριφορών,
επιθυμιών και ελπίδων, νίκης και ήττας.
Μεγάλος
λογοτέχνης ήταν και Μ. Καραγάτσης, εξαίρετο μέλος της περίφημης γενιάς του '30,
η οποία προσπάθησε να πετύχει κάτι που οι στρατευμένοι λογοτέχνες δεν μπόρεσαν
να βάλουν ως βάση της πορείας τους: την σύνθεση ανάμεσα στον ελληνισμό που έχει
παράδοση και ρίζες και ιστορία, αλλά και στον ελληνισμό που δεν μπορεί να μείνει
κλειστός στο χτες, καθώς χρειάζεται να συναντήσει τα ρεύματα του καιρού, την
Ευρώπη και τη Δύση στην οποία ανήκει, χωρίς όμως να λησμονήσει την
αυθεντικότητα της πίστης, της ανθρωπιάς, της αγάπης, της απλότητας, της έγνοιας
για τον άλλον, που ακόμα και σε όποια στράτευση δεν μπορεί να σβήσει από την
ψυχή του Έλληνα. Άλλοι λιγότερο, άλλοι περισσότερο, αφορμώμενοι από τον τόπο
τους (όπως ο Καραγάτσης από τη Λάρισα και τον θεσσαλικό κάμπο, όπως ο Μικρασιάτης
Βενέζης και ο γείτονάς του Μυριβήλης, οι αστοί Θεοτοκάς και Τερζάκης, ο μέγας
εκ Κρήτης Καζαντζάκης), τάνυσαν τη γραφή τους στη σπουδή του ανθρώπινου
ψυχισμού, καταθέτοντας πρόταση ζωής που να μην αφήνει τον Έλληνα εκτός του
κόσμου, αλλά και να μην τον κάνει υπόδουλό του.
Διαβάσαμε
μία ανθολόγηση διηγημάτων και νουβέλας του Μ. Καραγάτση που έκανε με έμπνευση
και δυνατή αιτιολόγηση στην εισαγωγή το 2000 για λογαριασμό των εκδόσεων ΕΣΤΙΑ
ο ποιητής Στρατής Πασχάλης. Κυκλοφορήθηκε με τον τίτλο "Ιστορίες αμαρτίας
και αγιοσύνης". Στην πραγματικότητα ο Καραγάτσης θέτει σε κάθε γραμμή των
έργων του το ερώτημα της ταυτότητας του ανθρώπου, του Έλληνα, του άντρα και της
γυναίκας, του αστού και του χωρικού, του πλούσιου και του φτωχού, του
καλλιτέχνη και του έμπορου, του πατέρα και της μάνας, του παιδιού που θέλει να
ξεφύγει από τα γονεϊκά σχήματα, αλλά τριγυρίζει σ' αυτά, χωρίς υποκρισία, με έναν γόνιμο διάλογο
με την ψυχανάλυση, αλλά και το ζήτημα που απασχολούσε τη γενιά του '30: ποια
είναι η κατεύθυνσή μας ως Ελλήνων και ως ανθρώπων; Οι προβληματισμοί του Καραγάτση
παραμένουν επίκαιροι, ενώ ο τρόπος που χρησιμοποιεί την γλώσσα απολαυστικός.
Κάνουμε μία σύντομη αναφορά σε κάθε ανθολογημένο.
" Ο
άνθρωπος με το κανελί πανωφόρι": ένας εξαίρετος διάλογος ανάμεσα στον
Καραγάτση, τον άνθρωπο της Δύσης, τον γοητευμένο από την ψυχανάλυση, αυτόν που
αναζητεί τον εαυτό του και την αλήθεια σ'
αυτόν και δεν περιμένει από την πίστη στον Θεό λύση, σ' έναν κόσμο και
σ' έναν χρόνο που άδειασε τους ανθρώπους
από την ψυχή, με τον Παπαδιαμάντη, ο οποίος επιμένει να περιγράφει τα πάθια και
τους καημούς του κόσμου με την επίγνωση ότι ο κόσμος δεν είναι το εδώ και τώρα,
αλλά το αιώνιο. Ο Καραγάτσης βάζει τον Σκιαθίτη να διεκδικεί το δίκιο του. Το
διώχνει με τα δικά του όπλα, τους εξορκισμούς των πειρασμών και του απομένει
από τον Παπαδιαμάντη το κανελί του
πανωφόρι, "παλιό, ξεβαμμένο, τριμμένο, βρώμικο, λεκιασμένο κρασί, δυσώδες
από αμαρτία και μυρωμένο από αγιοσύνη" (σελ. 43). Είναι ό,τι έχει
απομείνει και σε μας από τον Παπαδιαμάντη. Το φετίχ της γραφής του. Η αίσθηση
της αγιότητάς του, αλλά και το ότι είναι μακριά από εμάς. Μια ματιά βέβαια στο
" Όνειρο στο κύμα" θα μας έπειθε ότι ο Παπαδιαμάντης έβλεπε. Είχε
όμως μιαν άλλη θέα του κόσμου. Αυτή της παράδοσης, που δεν εξαντλείται στον
φανατισμό, αλλά νιώθει την ανάγκη του ανθρώπου να αγαπήσει και να αγαπηθεί, όχι
όμως βάζοντας τα πάθη πάνω από την αλήθεια.
"Το
νερό της βροχής": μια κλασική ερωτική ιστορία, αυτή που περιγράφει την
φθορά της σχέσης ενός ζευγαριού, το οποίο παντρεύτηκε από ανάγκη και συμφέρον.
Όταν όμως ο άντρας θα βρει μιαν άλλη γυναίκα, η γυναίκα του θα πατήσει στα
δικαιώματά της. Θα τον υποτάξει στηριγμένη στην ανάγκη του. Θα τον κάνει να
νιώσει ότι ο έρωτας δεν φτάνει, διότι τελικά στη ζωή ισχυρός είναι αυτός που
είναι αποφασισμένος.
"Νυχτερινή
ιστορία": μια συγκλονιστική μεταφορά μας στο φαράγγι των Τεμπών, σε ένα
χωριό, στο οποίο δύο παιδιά, καρποί παράνομου έρωτα, γεννιούνται. Το ένα το
υιοθετεί η κοινότητα, αναλαμβάνοντας να το στείλει στο βρεφοκομείο. το άλλο η
μητέρα του το πνίγει. Κι αυτό η κοινότητα, με διακριτικότητα, θα το θάψει,
παρότι αβάπτιστο. Ένα σπουδαίο μήνυμα του Καραγάτση, ότι παρότι τα κοινωνικά
ήθη μοιάζουν ακατάβλητα, η αγάπη μπορεί να νικήσει στις λεπτομέρειές της, χωρίς
να αλλάζει βέβαια τον κόσμο.
"Από
τη ζωή του Μιχάλη Ρούση": ένα μεγάλο μουσικό ταλέντο θυμάται το παρελθόν
στην πατρική του οικογένεια. Την υποκρισία των γονέων, ιδίως του πατέρα. Την
απλότητα κα την ομορφιά της φιλίας και της παρέας. Τα σκιρτήματα της καρδιάς,
που οι μεγάλοι δεν μπορούν να νιώσουν. Την προσπάθεια της μάνας να του
αποκρύψει την μεγάλη αλήθεια: ότι η αγάπη γεννά δάκρυα και ότι το να αγαπήσεις
είναι μεγάλος καημός.
"Λειτουργία
σε λα ύφεσις": μία συγκλονιστική
νουβέλα. Ο Μιχάλης Ρούσης, με το όνομα Γιάννης, ουσιαστικά έγινε ο μουσικός που ονειρευόταν,
γράφει μία σειρά από συνθέσεις που τον κάνουν να αποθεωθεί από το κοινό ως
συνθέτης και μαέστρος. Ο πατέρας του, που ουδέποτε παραδέχτηκε την αξία του και
λειτουργούσε κυριαρχικά, τόσο προς τον ίδιο όσο και προς τον νεώτερο γιο
(αντιστροφή της παραβολής του ασώτου), ζητά από τον διάσημο γιο να τον βοηθήσει
ώστε να παρουσιάσει το δικό του έργο ζωής, την λειτουργία σε λα ύφεση. Μόνο που
το έργο αυτό στην πραγματικότητα δεν είναι έργο αξίας. Ο γιος υπακούει στον
πατέρα, με αποτέλεσμα να έρθει η καταστροφή επί σκηνής. Με ένα εξαιρετικό
τέχνασμα ο γιος θα σώσει το δικό του όνομα, αλλά στην πραγματικότητα θα
διαπιστώσει ότι όλος αυτός ο ανταγωνισμός με τον πατέρα του σε κάθε επίπεδο,
καλλιτεχνικό, ερωτικό, αγαπητικό, στην πραγματικότητα δεν είχε κανέναν νόημα. Η
αμαρτία του πατέρα του ήταν ο εγωισμός, που δεν τον άφηνε να δει την αλήθεια,
δεν τον άφηνε να αγαπήσει την γυναίκα του και μητέρα των παιδιών, δεν τον άφηνε
να χαρεί την ενηλικίωση των δύο αστεριών που ήταν τα παιδιά του. Κι εκείνα όμως
πάλευαν να αποδείξουν την αξία τους στον πατέρα τους, λησμονώντας ότι νόημα
έχει η ζωή όταν είσαι ελεύθερος από σκιές και αξιοποιείς τα χαρίσματά σου, όχι
για να αποδείξεις κάτι, αλλά για να χαρείς. Συγκλονιστικός ο χαρακτήρας της μητέρας,
καθώς και του σαλού ποιητή Νούτσου.
"Η
μεγάλη βδομάδα του πρεζάκη": ένα αριστούργημα πάνω στην αγάπη και στο
νόημα της ζωής. Ο Χρήστος Νεζερίτης, ένας εργάτης που ερωτεύτηκε με αθωότητα
και δοτικότητα, εγκαταλείπεται από την φιλόδοξη καλή του. Απογοητευμένος,
καταφεύγει στα ναρκωτικά. Η Μεγάλη Εβδομάδα αναπαρίσταται από τον Καραγάτση σε
παραλληλισμό με τη ζωή του Χριστού. Ο Νεζερίτης, πεινασμένος και πάμφτωχος,
μιλά με παραβολές, δείχνοντας την οξύτητα του προβλήματος της φτώχειας. Τον
γλιτώνει η μητέρα του, η οποία τον πάει στην Μεγάλη τρίτη στην εκκλησία. Εκεί
έρχεται να εκκλησιαστεί ως μετανοούσα Μαγδαληνή η πρώην καλή του, η οποία
κλαίει για το κακό που του προξένησε. Ο Χρήστος θα συλληφθεί την Μεγάλη Τετάρτη
από δύο αστυνομικούς που αναζητούν κομμουνιστές (!), προδομένος από έναν Εβραίο
της παρέας που πήγε να κεράσει, να φάνε και να χαρούνε σε ένα ταβερνάκι του
Πειραιά. Την Μεγάλη Πέμπτη, αφού τον
βασανίσουν, θα διαπιστώσουν την αθωότητά του. Όμως δεν θα τον αφήσουν ελεύθερο,
αλλά θα τον ποτίσουν ηρωίνη, για να πεθάνει. Την Μεγάλη Παρασκευή ο αμαξάς του Δήμου
που οδηγεί την νεκροφόρα θα αναλάβει να τον πάει στο νεκροτομείο, συναντώντας
τον επιτάφιο του Χριστού. Ο Καραγάτσης, με τη εκπληκτική του σάτιρα, θα
διηγηθεί την πορεία της ψυχής του ήρωά του στον Παράδεισο, στο καθαρτήριο, στην
κόλαση, στο διάστημα και την ανάστασή του, καθώς κανείς δεν τον ήθελε. Και αφού
αναστήθηκε την Κυριακή του Πάσχα θα τον προσλάβει ένας Αμερικανός πλοίαρχος που
ζητά ναύτη και ο Νεζερίτης θα αναχωρήσει για την Αμερική. Σάτιρα, η οποία
αναδεικνύει την μεγάλη αλήθεια: ότι η παράδοση είναι νεκρή, αν δεν υπάρχουν
άνθρωποι που αγαπούνε, ότι η Ελλάδα πορεύεται προς το αμερικάνικο όνειρο, όχι
γιατί δεν έχει ρίζες, αλλά γιατί δεν θέλει να στηριχτεί σ' αυτές.
"Μπουχούνστα":
μία νουβέλα, ύμνος στην διονυσιακή πλευρά της ζωής, αλλά και μία σαφής
προειδοποίηση ότι αν δεν έχουμε να πατήσουμε στην αλήθεια και μένουμε στα πάθη μας,
ο εχθρός καραδοκεί και η ζωή θα συνεχιστεί χωρίς εμάς. Ο Καραγάτσης θα σατιρίσει
συναδέλφους του λογοτέχνες, όπως ο Νίκος Καββαδίας, την ουτοπία του σοβιετικού
προτύπου, που δεν έβλεπε τον Χίτλερ να επελαύνει, την άρνηση των Ελλήνων να
διαπιστώσουν ότι η διχόνοια είναι ο εχθρός και όχι τόσο οι ιδέες, όπως επίσης και
το γεγονός ότι όποιος επενδύει στη βιταλιστική πλευρά της ζωής, στην πραγματικότητα
αγοράζει θάνατο.
"Ο
άνθρωπος με το φλεμόνι": ένα διήγημα-αριστούργημα,
ύμνος στην ανθρωπιά, στην αγάπη για τον άλλο και για τα ζώα, στη δύναμη της απλότητας
που σε κάνει να βγαίνεις από το εγώ σου, μέσα από την ιστορία ενός εργάτη σε
τυπογραφείο, ο οποίος ταΐζει τις γάτες μιας κακόφημης συνοικίας, και βρίσκει
αγάπη από μία κοπέλα που δεν είναι ευτυχισμένη για τη ζωή που κάνει, διότι το
να πουλάς τον εαυτό σου σε κάνει να χάνεις και το τελευταίο δράμι ομορφιάς που έχεις
μέσα σου. Ο συγγραφέας επισημαίνει μια μεγάλη αλήθεια: ότι την αγάπη την
αποδέχονται οι άλλοι μόνο στην αποκλειστικότητα γι' αυτούς. Είναι η σκληρότητα της ζωής, την
οποία καλούμαστε να αλλάξουμε με απλότητα.
"Το
αρχοντικό": ένα μελαγχολικό διήγημα για δύο αδέρφια που για τις μικροχαρές
της ζωής και τις μικροαπολαύσεις χάνουν την αγάπη και τους δεσμούς μεταξύ τους.
Όμως το τέλος το διηγήματος δείχνει πως το αίμα νερό δεν γίνεται.
"Βασιλική":
ένα συγκλονιστικό διήγημα με πρωταγωνίστρια την κυρα- Βασιλική, την Ελληνίδα
σύζυγο του Αλή Πασά, που όλοι την απορρίπτουν γιατί αρνήθηκε την ταυτότητά της,
όμως εκείνη, μέσα στην πτώση, έσωσε τις ζωές πολλών. Σαφές το μήνυμα του
Καραγάτση: αμαρτία και αγιοσύνη πάνε μαζί στον άνθρωπο. Το θέμα είναι τελικά
ποια οδός θα επικρατήσει.
" Ο
εξωμότης Παναγής Μαυρόπουλος": άλλο ένα συγκλονιστικό διήγημα για ένα
εξωμότη που ήταν αιχμάλωτος στην Τριπολιτσά, μαζί με άλλους δημογέροντες και
επισκόπους, προδομένος από αυτόν που θέλησε να πάρει όλη τη δόξα της επανάστασης
του 1821, έναν επίσκοπο που ξεγέλασε τους πάντες για καλό φαινομενικά σκοπό. Όμως
ο Χριστός θα συγχωρέσει τον εξωμότη, γιατί πολύ αγάπησε.
"Το
μπουρίνι": συγκλονιστική νουβέλα, με δράση στα τσιφλίκια του θεσσαλικού
κάμπου. Πρωταγωνιστής ο αριστοκράτης Πήτερ Χατζηθωμάς, ο Έλληνας που πλούτισε
στας Ευρώπας, αλλά έχασε την ανθρωπιά και την αγάπη και γυρίζει στην Ελλάδα όχι
για να δώσει ανθρωπιά κι αγάπη, αλλά για να κάνει business. Ο Καραγάτσης,
περιγράφοντας τον κυνισμό του Χατζηθωμά, το αίσθημα ότι είναι το αφεντικό επειδή
έρχεται από την Ευρώπη και έχει τα λεφτά, μας επισημαίνει την ανάγκη με ενότητα
να κρατηθούμε σε αντίσταση εναντίον αυτού του πνεύματος, κάτι που οι κάτοικοι της
περιοχής δεν το κάνουν, καθώς φοβούνται να βγουν από το βόλεμά τους, που είναι,
ταυτόχρονα, και η σκλαβιά τους. Ο ελληνισμός θα προχωρήσει όταν βρει τις ισορροπίες
του, ενωθεί και αρνηθεί την ταύτιση με μια Ευρώπη που είναι παραδομένη στις ηδονές,
στον πλούτο και τη διαφθορά.
Βλέπουμε
στη γραφίδα αυτή μία προφητική φωνή της παρακμής
των καιρών μας, αλλά και κάποιες πολύ ενδιαφέρουσες προτάσεις, για να βγούμε
από το τέλμα, με ρεαλισμό και αυθεντικότητα. Δεν είναι εκτός Δύσης η λύση. Δεν
είναι όμως και εκτός των ριζών μας, των χαρισμάτων μας, κυρίως όμως της αίσθησης
ότι μπορούμε να σταθούμε στα πόδια μας, παλεύοντας για την αγάπη και τη
δικαιοσύνη.
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
3 Ιουνίου 2023
