ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΣΜΟΣ & ΝΕΩΤΕΡΙΚΟΤΗΤΑ
1. Η νεωτερικότητα ξεκίνησε από ριζική αντίθεση στον ρωμαιοκαθολικό χριστιανισμό, στο πνεύμα εξουσίας του Πάπα και του Βατικανού, στην κοινωνική εκμετάλλευση την οποία ο ανώτερος κλήρος είχε επιβάλλει σε μεγάλες μερίδες λαού με την ταύτισή του με την αριστοκρατία, όπως επίσης και στον ασφυκτικό έλεγχο της παιδείας, η οποία είτε ήταν στα χέρια του κλήρου είτε δεν μπορούσε να προχωρήσει χωρίς να αποδέχεται τις χριστιανικές ιδέες περί ζωής, ιστορίας, πολιτικής, επιστήμης.
2. Ο δυτικός χριστιανισμός βίωσε την νεωτερικότητα ως μία πρωτοφανή επίθεση κατά της θέσης του στη κοινωνία. Ταυτισμένος με την αριστοκρατία, την βασιλεία ή την πεφωτισμένη δεσποτεία, ένιωσε ότι η πτώση του πολιτικοκοινωνικού συστήματος θα έφερε και την δική του πτώση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ριζική αντίσταση που πρόβαλε στη Δύση έναντι της επιστημονικής προόδου και του ορθολογισμού και την οχύρωσή του πίσω από παραδόσεις. Στη ουσία όμως, η επιρροή του στην μεγάλη πλειονοψηφία της ανθρώπινης μάζας κατέρρευσε και μετατράπηκε για τους πολλούς σε συνήθεια, έθιμο.
3. Η αποτυχία της Νεωτερικότητας να δώσει πολιτικές λύσεις που θα εξασφάλιζαν την ησυχία στο εσωτερικό των ανθρώπινων κοινωνιών, εξαιτίας, κυρίως των κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά και της δημιουργίας νέας κυρίαρχης τάξης, της αστικής, η οποία δεν θα ήταν λογικό να αφήσει την εξουσία της στα χέρια άλλων (αστική δημοκρατία) οδήγησε την νεωτερικότητα να υιοθετήσει πολλές από τις χριστιανικές ιδέες.
«Αυτό που πράγματι συνέβη είναι ό,τι πρόσφατα ο σπουδαίος ιταλός φιλόσοφος G. Vattimo ονόμασε ενσωμάτωση του Χριστιανισμού (υμνώντας την) στο σύγχρονο δυτικό κόσμο και τον πολιτισμό. Τούτο σημαίνει την ενσωμάτωση αξιών αποσπασμένων και αποκομμένων από το Ευαγγέλιο στη σύγχρονη συνείδηση-μία δηλαδή νόμιμη όσο και ριζική εκκοσμίκευσή του. Με τον τρόπο αυτό κάποιες «χριστιανικές» διαστάσεις του κόσμου παραμένουν ανοικτές» (π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Ορθοδοξία και Εκσυγχρονισμός, σελ. 249)
4. Στην Ορθόδοξη Ανατολή οι ιδέες της Νεωτερικότητας γοήτευσαν πολλούς, κυρίως εμπόρους και κληρικούς, οι οποίοι δημιούργησαν το ρεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι λόγιοί του διακρίθηκαν στους λεγόμενους προοδευτικούς και τους λεγόμενους συντηρητικούς. Κλειδί για την κατάταξη κάποιων σ’ αυτές τις ομάδες είναι το αντικληρικαλιστικό πνεύμα ή όχι. Οι προοδευτικοί έχουν αντιμοναχικές ιδέες και απόψεις, μεταφέροντας τις ιδέες και τη νοοτροπία της Δύσης έναντι του Δυτικού κλήρου στην Ανατολή. Όμως ο κλήρος της Ανατολής, ακόμη και ο μοναχισμός, δεν αποτέλεσε ιδιαίτερη κοινωνική τάξη. Προέρχονταν από το λαό και εργάζονταν υπέρ του λαού και όχι υπέρ της θεσμοποιημένης Εκκλησίας. Η σύγχυση αυτή δεν έπαψε να υπάρχει μέχρι και σήμερα.
5. Η Ορθοδοξία δεν αρνείται την νεωτερική σκέψη, ιδίως όταν αυτή μετουσιώνεται σε πολιτική δράση η οποία αποσκοπεί στον σεβασμό του ανθρώπου και στην ισότητα. Η θεολογία της όμως είναι πρωτίστως ευχαριστιακή και επί τη βάσει αυτής της προοπτικής κατανοεί τον κόσμο. Δεν αποδέχεται θεολογικά την Ιστορία της Δύναμης, αλλά την Ιστορία της Αγάπης. Η Νεωτερικότητα εξοβελίζει το Θεό από τη ζωή των ανθρώπων και την ελέω Θεού διατήρηση της εξουσίας. Η Ορθοδοξία καλεί τους ανθρώπους να λειτουργούν με αναφορά στο θέλημα του Θεού και εισάγει στον κόσμο την θεολογία της Βασιλείας του Θεού, την Θεολογία των Εσχάτων, τα οποία δεν θα έρθουν κάποτε, αλλά έχουν ήδη έρθει. Κέντρο είναι η Θεία Λειτουργία. Από εκεί ξεκινώντας ο άνθρωπος καλείται να πορευθεί αγαπώντας και νικώντας τον θάνατο της Ισχύος. Αληθινά ισχυρός για την Ορθοδοξία είναι αυτός που αγαπά και συγχωρεί. Μία τέτοια πολιτική θεώρηση αλλάζει τον τρόπο σκέψης και δράσης του χριστιανού.
6. Το μεγάλο πρόβλημα της Ορθοδοξίας είναι ο σφιχταγκαλιασμός της με τον Δυτικό Χριστιανισμό. Ενώ εξωτερικά τον αρνείται, στην καθημερινότητα και το βίωμά της έχει επηρεαστεί πολύ από αυτόν, με αποτέλεσμα να διατηρεί αρνητική διάθεση εναντίον των ιδεών και της πολιτικής της Νεωτερικότητας, ιδίως στη συνείδηση πολλών η επιστημονική πρόοδος είναι δαιμονοποιημένη, αντί να επιχειρήσει να μπολιάσει την Νεωτερικότητα με το ήθος της πίστης. Είμαστε κι εμείς ενσωματωμένοι στον δυτικό τρόπο σκέψης και ζωής. Προσφέρουμε φιλανθρωπία, χρήμα, καλά έργα, στήριξη εναντίον του ρατσισμού, συμπαράσταση στα έργα της κοινωνίας, στη διάσωση του περιβάλλοντος, χωρίς να κρίνουμε την ουσία της κοινωνικής θεώρησης που δεν είναι η αθεΐα, αλλά η απομάκρυνση του ανθρώπου από την προτεραιότητα του Θεού και ο εγκλεισμός του τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο στην θεοποίηση του εαυτού και των δικαιωμάτων. Για την Ορθοδοξία πάνω από τα δικαιώματα είναι η θυσία.
7. Ο ελκυστής του Διαφωτισμού αποτελείται από ορισμένες θεμελιώδεις αρχές, που κατατείνουν στην πεποίθηση ότι όλα τα προβλήματα επιδέχονται θεωρητική λύση με τη βοήθεια της Λογικής, και πρακτική λύση με τη βοήθεια της Μηχανικής. Τέτοιες αρχές είναι η απομυθοποίηση, η παρατήρηση, το πείραμα, ο ορθολογισμός, ο προγραμματισμός. Όλα τα κίνητρα θεωρούνται συνειδητά. Το θέμα είναι να πειστεί ο άνθρωπος με επιστημονικά επιχειρήματα. Τα κοινωνικά προβλήματα δεν έχουν αυτόνομες εσωτερικές ψυχικές ρίζες (δηλαδή τα πάθη και την κακία των ανθρώπων, την αδιαφορία, την έλλειψη αγάπης). Οπότε το θέμα είναι να αλλάξουν οι εξωτερικές συνθήκες. Όχι να αλλάξει ο ίδιος ο άνθρωπος. Ο μοντέρνος άνθρωπος ενσαρκώνει πλήρως το ανθρωπολογικό πρόταγμα της Νεωτερικότητας: το λογικοκρατούμενο μηχανόμορφο άτομο. Βλέπει τον εαυτό του ως αυτορρυθμιζόμενη μηχανή, που πρέπει να λειτουργεί σωστά, ώστε να επιτυγχάνεται η μέγιστη απόδοσή της. Δεν πιστεύει ότι έχει «ψυχή». Η υπόθεση για «ένα φάντασμα στη μηχανή» δεν του χρειάζεται. Το λογικό Εγώ είναι το κέντρο ελέγχου της μηχανής. Είναι σταθερό και αναλλοίωτο, επειδή στηρίζεται σε δεδομένες αρχές. Οι σταθερές «αρχές» προσδίδουν στο Άτομο αναγνωρίσιμο χαρακτήρα και προβλέψιμη συμπεριφορά (μπιχεβιορισμός στην Ψυχολογία, Σκίννερ και Παβλόφ). Είναι ο «άνθρωπος αρχών» που φτιάχνει και «κόμματα αρχών». Απόλυτα προσγειωμένος , πιστεύει μόνο στην επιστήμη και την τεχνική. Ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον και το προγραμματίζει. Η συνέπεια, η απλότητα, η ειλικρίνεια και η ψυχρή λογική χαρακτηρίζει τον κόσμο των αξιών του (βλ. Θ. Ζιάκα, Αυτοείδωλον εγενόμην, 328-330).
8. Όλες αυτές οι θέσεις θα γεννήσουν τον φασισμό και τον κομμουνισμό, συντρίβοντας την ελευθερία χάριν του συστήματος. Αν διορθώσουμε τη συμπεριφορά των ανθρώπων επιβάλλοντάς τους κανόνες, θα κάνουμε μία κοινωνία είτε της Ισχύος και της επικράτησης έναντι όλων είτε της κολεκτιβοποίησης, της κοινότητας των αγαθών και των ανθρώπων, της συλλογικότητας, όμως χωρίς ελευθερία, όπου το καλό μας θα το ξέρουν άλλοι και θα μας επιτρέπουν να προχωρούμε όσο θέλουν αυτοί.
9. Ο Χριστιανισμός αρνήθηκε τον κομμουνισμό για πολιτικούς λόγους και ανέχτηκε τον φασισμό πάλι για πολιτικούς λόγους. Στη συνείδηση των ανθρώπων η συσσωμάτωση Χριστιανισμού και Πολιτικής δεν οδηγεί στην σωτηρία, αλλά στην αλλοτρίωση.
1. Η νεωτερικότητα ξεκίνησε από ριζική αντίθεση στον ρωμαιοκαθολικό χριστιανισμό, στο πνεύμα εξουσίας του Πάπα και του Βατικανού, στην κοινωνική εκμετάλλευση την οποία ο ανώτερος κλήρος είχε επιβάλλει σε μεγάλες μερίδες λαού με την ταύτισή του με την αριστοκρατία, όπως επίσης και στον ασφυκτικό έλεγχο της παιδείας, η οποία είτε ήταν στα χέρια του κλήρου είτε δεν μπορούσε να προχωρήσει χωρίς να αποδέχεται τις χριστιανικές ιδέες περί ζωής, ιστορίας, πολιτικής, επιστήμης.
2. Ο δυτικός χριστιανισμός βίωσε την νεωτερικότητα ως μία πρωτοφανή επίθεση κατά της θέσης του στη κοινωνία. Ταυτισμένος με την αριστοκρατία, την βασιλεία ή την πεφωτισμένη δεσποτεία, ένιωσε ότι η πτώση του πολιτικοκοινωνικού συστήματος θα έφερε και την δική του πτώση. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα την ριζική αντίσταση που πρόβαλε στη Δύση έναντι της επιστημονικής προόδου και του ορθολογισμού και την οχύρωσή του πίσω από παραδόσεις. Στη ουσία όμως, η επιρροή του στην μεγάλη πλειονοψηφία της ανθρώπινης μάζας κατέρρευσε και μετατράπηκε για τους πολλούς σε συνήθεια, έθιμο.
3. Η αποτυχία της Νεωτερικότητας να δώσει πολιτικές λύσεις που θα εξασφάλιζαν την ησυχία στο εσωτερικό των ανθρώπινων κοινωνιών, εξαιτίας, κυρίως των κοινωνικών ανισοτήτων, αλλά και της δημιουργίας νέας κυρίαρχης τάξης, της αστικής, η οποία δεν θα ήταν λογικό να αφήσει την εξουσία της στα χέρια άλλων (αστική δημοκρατία) οδήγησε την νεωτερικότητα να υιοθετήσει πολλές από τις χριστιανικές ιδέες.
«Αυτό που πράγματι συνέβη είναι ό,τι πρόσφατα ο σπουδαίος ιταλός φιλόσοφος G. Vattimo ονόμασε ενσωμάτωση του Χριστιανισμού (υμνώντας την) στο σύγχρονο δυτικό κόσμο και τον πολιτισμό. Τούτο σημαίνει την ενσωμάτωση αξιών αποσπασμένων και αποκομμένων από το Ευαγγέλιο στη σύγχρονη συνείδηση-μία δηλαδή νόμιμη όσο και ριζική εκκοσμίκευσή του. Με τον τρόπο αυτό κάποιες «χριστιανικές» διαστάσεις του κόσμου παραμένουν ανοικτές» (π. Νικόλαος Λουδοβίκος, Ορθοδοξία και Εκσυγχρονισμός, σελ. 249)
4. Στην Ορθόδοξη Ανατολή οι ιδέες της Νεωτερικότητας γοήτευσαν πολλούς, κυρίως εμπόρους και κληρικούς, οι οποίοι δημιούργησαν το ρεύμα του Νεοελληνικού Διαφωτισμού. Οι λόγιοί του διακρίθηκαν στους λεγόμενους προοδευτικούς και τους λεγόμενους συντηρητικούς. Κλειδί για την κατάταξη κάποιων σ’ αυτές τις ομάδες είναι το αντικληρικαλιστικό πνεύμα ή όχι. Οι προοδευτικοί έχουν αντιμοναχικές ιδέες και απόψεις, μεταφέροντας τις ιδέες και τη νοοτροπία της Δύσης έναντι του Δυτικού κλήρου στην Ανατολή. Όμως ο κλήρος της Ανατολής, ακόμη και ο μοναχισμός, δεν αποτέλεσε ιδιαίτερη κοινωνική τάξη. Προέρχονταν από το λαό και εργάζονταν υπέρ του λαού και όχι υπέρ της θεσμοποιημένης Εκκλησίας. Η σύγχυση αυτή δεν έπαψε να υπάρχει μέχρι και σήμερα.
5. Η Ορθοδοξία δεν αρνείται την νεωτερική σκέψη, ιδίως όταν αυτή μετουσιώνεται σε πολιτική δράση η οποία αποσκοπεί στον σεβασμό του ανθρώπου και στην ισότητα. Η θεολογία της όμως είναι πρωτίστως ευχαριστιακή και επί τη βάσει αυτής της προοπτικής κατανοεί τον κόσμο. Δεν αποδέχεται θεολογικά την Ιστορία της Δύναμης, αλλά την Ιστορία της Αγάπης. Η Νεωτερικότητα εξοβελίζει το Θεό από τη ζωή των ανθρώπων και την ελέω Θεού διατήρηση της εξουσίας. Η Ορθοδοξία καλεί τους ανθρώπους να λειτουργούν με αναφορά στο θέλημα του Θεού και εισάγει στον κόσμο την θεολογία της Βασιλείας του Θεού, την Θεολογία των Εσχάτων, τα οποία δεν θα έρθουν κάποτε, αλλά έχουν ήδη έρθει. Κέντρο είναι η Θεία Λειτουργία. Από εκεί ξεκινώντας ο άνθρωπος καλείται να πορευθεί αγαπώντας και νικώντας τον θάνατο της Ισχύος. Αληθινά ισχυρός για την Ορθοδοξία είναι αυτός που αγαπά και συγχωρεί. Μία τέτοια πολιτική θεώρηση αλλάζει τον τρόπο σκέψης και δράσης του χριστιανού.
6. Το μεγάλο πρόβλημα της Ορθοδοξίας είναι ο σφιχταγκαλιασμός της με τον Δυτικό Χριστιανισμό. Ενώ εξωτερικά τον αρνείται, στην καθημερινότητα και το βίωμά της έχει επηρεαστεί πολύ από αυτόν, με αποτέλεσμα να διατηρεί αρνητική διάθεση εναντίον των ιδεών και της πολιτικής της Νεωτερικότητας, ιδίως στη συνείδηση πολλών η επιστημονική πρόοδος είναι δαιμονοποιημένη, αντί να επιχειρήσει να μπολιάσει την Νεωτερικότητα με το ήθος της πίστης. Είμαστε κι εμείς ενσωματωμένοι στον δυτικό τρόπο σκέψης και ζωής. Προσφέρουμε φιλανθρωπία, χρήμα, καλά έργα, στήριξη εναντίον του ρατσισμού, συμπαράσταση στα έργα της κοινωνίας, στη διάσωση του περιβάλλοντος, χωρίς να κρίνουμε την ουσία της κοινωνικής θεώρησης που δεν είναι η αθεΐα, αλλά η απομάκρυνση του ανθρώπου από την προτεραιότητα του Θεού και ο εγκλεισμός του τόσο σε πολιτικό όσο και σε κοινωνικό επίπεδο στην θεοποίηση του εαυτού και των δικαιωμάτων. Για την Ορθοδοξία πάνω από τα δικαιώματα είναι η θυσία.
7. Ο ελκυστής του Διαφωτισμού αποτελείται από ορισμένες θεμελιώδεις αρχές, που κατατείνουν στην πεποίθηση ότι όλα τα προβλήματα επιδέχονται θεωρητική λύση με τη βοήθεια της Λογικής, και πρακτική λύση με τη βοήθεια της Μηχανικής. Τέτοιες αρχές είναι η απομυθοποίηση, η παρατήρηση, το πείραμα, ο ορθολογισμός, ο προγραμματισμός. Όλα τα κίνητρα θεωρούνται συνειδητά. Το θέμα είναι να πειστεί ο άνθρωπος με επιστημονικά επιχειρήματα. Τα κοινωνικά προβλήματα δεν έχουν αυτόνομες εσωτερικές ψυχικές ρίζες (δηλαδή τα πάθη και την κακία των ανθρώπων, την αδιαφορία, την έλλειψη αγάπης). Οπότε το θέμα είναι να αλλάξουν οι εξωτερικές συνθήκες. Όχι να αλλάξει ο ίδιος ο άνθρωπος. Ο μοντέρνος άνθρωπος ενσαρκώνει πλήρως το ανθρωπολογικό πρόταγμα της Νεωτερικότητας: το λογικοκρατούμενο μηχανόμορφο άτομο. Βλέπει τον εαυτό του ως αυτορρυθμιζόμενη μηχανή, που πρέπει να λειτουργεί σωστά, ώστε να επιτυγχάνεται η μέγιστη απόδοσή της. Δεν πιστεύει ότι έχει «ψυχή». Η υπόθεση για «ένα φάντασμα στη μηχανή» δεν του χρειάζεται. Το λογικό Εγώ είναι το κέντρο ελέγχου της μηχανής. Είναι σταθερό και αναλλοίωτο, επειδή στηρίζεται σε δεδομένες αρχές. Οι σταθερές «αρχές» προσδίδουν στο Άτομο αναγνωρίσιμο χαρακτήρα και προβλέψιμη συμπεριφορά (μπιχεβιορισμός στην Ψυχολογία, Σκίννερ και Παβλόφ). Είναι ο «άνθρωπος αρχών» που φτιάχνει και «κόμματα αρχών». Απόλυτα προσγειωμένος , πιστεύει μόνο στην επιστήμη και την τεχνική. Ατενίζει με αισιοδοξία το μέλλον και το προγραμματίζει. Η συνέπεια, η απλότητα, η ειλικρίνεια και η ψυχρή λογική χαρακτηρίζει τον κόσμο των αξιών του (βλ. Θ. Ζιάκα, Αυτοείδωλον εγενόμην, 328-330).
8. Όλες αυτές οι θέσεις θα γεννήσουν τον φασισμό και τον κομμουνισμό, συντρίβοντας την ελευθερία χάριν του συστήματος. Αν διορθώσουμε τη συμπεριφορά των ανθρώπων επιβάλλοντάς τους κανόνες, θα κάνουμε μία κοινωνία είτε της Ισχύος και της επικράτησης έναντι όλων είτε της κολεκτιβοποίησης, της κοινότητας των αγαθών και των ανθρώπων, της συλλογικότητας, όμως χωρίς ελευθερία, όπου το καλό μας θα το ξέρουν άλλοι και θα μας επιτρέπουν να προχωρούμε όσο θέλουν αυτοί.
9. Ο Χριστιανισμός αρνήθηκε τον κομμουνισμό για πολιτικούς λόγους και ανέχτηκε τον φασισμό πάλι για πολιτικούς λόγους. Στη συνείδηση των ανθρώπων η συσσωμάτωση Χριστιανισμού και Πολιτικής δεν οδηγεί στην σωτηρία, αλλά στην αλλοτρίωση.
Κέρκυρα, 6 Νοεμβρίου 2008
