ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 90- ΒΙΚΤΩΡ Ε. ΦΡΑΝΚΛ, «ΤΟ
ΝΟΗΜΑ ΤΗΣ ΖΩΗΣ», μετάφραση Γιώργος- Ίκαρος Μπαμπασάκης, εκδόσεις ΨΥΧΟΓΙΟΣ
Στους μεταμοντέρνους καιρούς μας η
έννοια « νόημα της ζωής» δεν απασχολεί τους πολλούς. Οι άνθρωποι αγόμαστε και
φερόμαστε από τον χρόνο, τις υποχρεώσεις, τον τρόπο και τις προτάσεις μετοχής
στον πολιτισμό μας, μέσα από το πώς προχωρούνε οι πολλοί. Κι επειδή πίσω από
την πορεία της εποχής μας υφέρπει ένας μηδενισμός, ότι δηλαδή η ζωή μας περιορίζεται
στον χρόνο αυτού του κόσμου, ενώ, στην καλύτερη περίπτωση, υπάρχει μια
μεταφυσική πεποίθηση ότι μπορεί και να συνεχίσουμε να υπάρχουμε με την βοήθεια
ενός αόριστου Θεού, χωρίς όμως επιστροφή, η διατύπωση του ερωτήματος «τι
σημαίνει νόημα ζωής για μένα;» και η απάντησή του γίνεται καίριας σημασίας.
Διότι μόνο έτσι θα μπορέσω να αντέξω στις δοκιμασίες της ζωής, μόνο έτσι θα
γνωρίζω γιατί προχωρώ και πώς μπορώ να διαχειριστώ τους ανθρώπους, τις
περιστάσεις, τον ίδιο μου τον εαυτό. Παλαιότερα υπήρχε σε κυρίαρχο βαθμό αυτό
που ονομάζαμε ιδεολογία. Σήμερα επικρατεί μία σύγχυση και, κάποτε, ένας
κυνισμός. «Ει το φέρον σε φέρει, φέρε και φέρου».
Διαβάσαμε το συγκλονιστικό βιβλίο
του Βίκτωρος Ε. Φρανκλ (1905-1997), ενός από τους πιο σημαντικούς διανοητές του
20ού αιώνα, καθηγητή Νευρολογίας και Ψυχιατρικής στο Πανεπιστήμιο της Βιέννης
και ιδρυτή της περίφημης «τρίτης σχολής ψυχοθεραπείας της Βιέννης», της
λογοθεραπείας. Το βιβλίο (εξαιρετική η μετάφραση και το επίμετρο του Γιώργου-
Ίκαρου Μπαμπασάκη, λιτά ελκυστική η έκδοση από τον οίκο ΨΥΧΟΓΙΟΣ) χωρίζεται σε
δύο μέρη: το πρώτο αναφέρεται στην εμπειρία του συγγραφέα από τα τέσσερα
γερμανικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, από όπου
κατάφερε να επιβιώσει. Το δεύτερο στην λογοθεραπεία του, την προσπάθειά του
μέσα από την επιστήμη του να βοηθήσει τους ανθρώπους να βρούνε νόημα ζωής και
να ξεπεράσουν ψυχολογικές δυσκολίες, κάνοντας καινούργια αρχή στην ζωή τους.
Αυτό το βιβλίο, το οποίο διαβάζεται χωρίς φόβο για δυσκολίες γλωσσικές, καθώς
είναι τόσο όμορφα, κατανοητά και απλά (όχι απλοϊκά) γραμμένο, μπορεί να
αποτελέσει έναν οδοδείκτη σε όποιον θέλει να προβληματιστεί για την δική του,
προσωπική ταυτότητα, για το δικό του νόημα ζωής.
Ο Φρανκλ περιγράφει το αίσθημα του «δεν είμαι και δεν έχω τίποτα», με το
οποίο οι κρατούμενοι στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως (Τερέζιενστατ,
Άουσβιτς-Μπιρκενάου, Κάουφερινγκ και Τιρκενχάιμ-Νταχάου) αποκόμιζαν από την
συμπεριφορά των Ναζί, όπως επίσης και των «Κάπο», των κρατουμένων που δρούσαν
ως έμπιστοι των ναζί και είχαν ιδιαίτερα προνόμια. Το «ένας άνθρωπος μπορεί να
συνηθίσει οτιδήποτε, αλλά μη μας ρωτάς πώς» , του Ντοστογιέφσκι. Το «οι
πάσχοντες, οι ετοιμοθάνατοι και οι πεθαμένοι γίνονταν τόσο σύνηθες θέαμα,
ύστερα από μερικές εβδομάδες ζωής στο στρατόπεδο, που κανείς δεν συγκινούνταν
πια». Τα όνειρα που έκαναν τον κρατούμενο να ξεχνιέται και να έχει μία μικρή
ελπίδα ότι υπάρχει και κάτι άλλο στην ζωή πέρα από το κακό και τον θάνατο. Και,
βέβαια, την αγάπη και την πνευματική εμβάθυνση σε συνθήκες κόλασης. «Η σωτηρία
του ανθρώπου είναι μέσα από την αγάπη και μέσα στην αγάπη. Κατάλαβα πώς ένας
άνθρωπος, που τίποτα δεν του έχει απομείνει στον κόσμο, μπορεί, και πάλι, να αισθανθεί
ευδαιμονία έστω κι αν είναι μονάχα για μια σύντομη στιγμή, καθώς συλλογίζεται
τους αγαπημένους του». Ο Φρανκλ είχε μέσα του ζώσα την ανάμνηση της γυναίκας
του, την οποία όμως δεν επρόκειτο να ξανασυναντήσει, καθώς όταν βγήκε από τα
στρατόπεδα, εκείνη είχε πεθάνει από άλλες κακουχίες. Τέλος, η ομορφιά του
κόσμου σε ένα λιόγερμα, που τον κάνει να νιώσει την σημασία του ευαγγελικού
λόγου: «και το φως εν τη σκοτία φαίνει» (Ιωάν. 1, 5). Μνήμες τέχνης,
απόπειρα χιούμορ μέσα στην πικρίλα της ζωής, και το μοίρασμα του όποιου χρόνου
με τους συγκρατουμένους, ένα αίσθημα πικρής μετοχής στα βάσανα των ανθρώπων, όπου η μόνη αντίσταση
στο κακό είναι η αγάπη, εικόνες που συγκλονίζουν όποιον θέλει να απαντήσει στο γιατί
ζούμε.
Το δεύτερο μέρος αποτελείται από δύο
εξαιρετικά κείμενα: το ένα αναφέρεται στην λογοθεραπεία, την νοηματοκεντρική ψυχοθεραπεία
που εμπνεύστηκε και καθιέρωσε ο Φρανκλ. Ο Φρόιντ μίλησε για την θέληση για
ηδονή. Ο Άντλερ για τη θέληση για δύναμη. Ο Φρανκλ για την θέληση για
νόημα. Η λογοθεραπεία κάνει τον άνθρωπο
ενήμερο για τον κρυφό λόγο της ύπαρξής του και είναι μια αναλυτική διαδικασία.
Ο Φρανκλ αξιοποιεί έναν λόγο του Νίτσε: «Αυτός που έχει ένα γιατί για να ζήσει,
μπορεί να υπομείνει σχεδόν το κάθε πώς» (σελ. 161). Με αυτόν τον λόγο ο Φρανκλ
θεωρεί ότι κατάφερε τελικά να επιβιώσει των ναζιστικών στρατοπέδων
συγκεντρώσεως. Στην εποχή μας, λέει ο
Φρανκλ. Το υπαρξιακό κενό το καλύπτει ο άνθρωπος επιθυμώντας να κάνει αυτό που
οι άλλοι άνθρωποι κάνουν (κομφορμισμός) είτε αυτό που οι άλλοι άνθρωποι επιθυμούν
να κάνει (ολοκληρωτισμός). Το υπαρξιακό κενό εκδηλώνεται σε μια κατάσταση ανίας
(σελ. 165). Σήμερα η ανία είναι η αιτία των περισσότερων ψυχολογικών
προβλημάτων. Γι’ αυτό και ο άνθρωπος δεν
ξέρει τι να κάνει στον ελεύθερο χρόνο του. Γι’
αυτό και τελικά νικιέται από την δύναμη της εικόνας. Για τον Φρανκλ,
πάντως, «κάθε άνθρωπος ρωτιέται από τη ζωή και δεν μπορεί να απαντήσει στην ζωή
παρά μονάχα απαντώντας για τη δική του την ζωή. Στην ζωή δεν μπορεί να
αποκριθεί παρά μόνο με το να είναι υπεύθυνος. Έτσι, η λογοθεραπεία διακρίνει
στην υπευθυνότητα την ίδια την ουσία της ανθρώπινης ύπαρξης» (σελ. 168).
Σύμφωνα με τον Φρανκλ και την λογοθεραπεία, «μπορούμε να ανακαλύψουμε τούτο
το νόημα της ζωής με τρεις διαφορετικούς τρόπους: 1) δημιουργώντας ένα έργο ή
κάνοντας ένα κατόρθωμα 2) βιώνοντας κάτι ή συναντώντας κάποιον και 3) με την
στάση που διατηρούμε απέναντι στο αναπόδραστο πάσχειν. Αγάπη και απόφαση να
παλέψεις γενναία απέναντι στο πάσχειν είναι τα κλειδιά για να έχει η ζωή σου
νόημα.
Τα λόγια του Φρανκλ, βγαλμένα μέσα από την εμπειρία του, συναντούν την
πνευματική μας παράδοση. Γι’ αυτόν που
πιστεύει, η αγάπη είναι το νόημα της ζωής, καθώς ο Θεός αγάπη εστί. Αλλά και η
απόφαση να προσφέρουμε στους άλλους μέσα από την όποια δημιουργικότητά μας,
αλλά και να κάνουμε υπομονή και να είμαστε αξιοπρεπείς στον όποιο πόνο μας,
είναι στοιχεία που δείχνουν την απόφασή μας να αγαπούμε τον άνθρωπο, αλλά και
να εμπιστευόμαστε τον Θεό στους σταυρούς της ζωής μας. Ο Θεός να έχει τον
τελικό λόγο, αυτός είναι ο δρόμος και ο τρόπος του νοήματος, εφόσον όμως κι
εμείς κάνουμε ό,τι μπορούμε διά της αγάπης.
Το τρίτο μέρος του βιβλίου αναφέρεται στον τραγικό οπτιμισμό, στην ανάγκη να
λες ναι στην ζωή παρά τα πάντα, ακόμη κι αν οι συνθήκες είναι άθλιες. Ο λόγος
του Φρανκλ είναι λόγος ελπιδοφόρος. Αξίζει να τον μελετήσουμε στους καιρούς
μας, και όσοι πιστεύουμε, να τον συνδυάσουμε με την αυθεντικότητα της
χριστιανικής διδασκαλίας, που αρνείται τον θάνατο και καταφάσκει στην αγάπη που
είναι μείζων των πάντων.
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
26 Φεβρουαρίου 2022
