ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 96- ΑΝΤΡΕΪ ΚΟΥΡΚΟΦ,
“ΓΚΡΙΖΕΣ ΜΕΛΙΣΣΕΣ”, μετάφραση Δημήτρης Τριανταφυλλίδης, εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ
Ο πόλεμος Ρωσίας και Ουκρανίας δεν ξεκίνησε ξαφνικά. Όσο κι αν η ρωσική προπαγάνδα θέλει να τον αιτιολογήσει ως “ειδική επιχείρηση”, προκειμένου οι ρωσικές δυνάμεις να απελευθερώσουν το Ντονμπάς και το Λουγκάνσκ από τους Ουκρανούς που δεν σέβονται την διάθεση για αυτονομία, δηλαδή για συνένωση με την Ρωσία, των κατοίκων της περιοχής, τα πράγματα δεν είναι τόσο σχηματικά. Αυτό περιγράφει ένας εξαίρετος λογοτέχνης, ο Αντρέι Κούρκοφ, ο οποίος, καίτοι γεννήθηκε στην Ρωσία, ζει στο Κίεβο. Εξακολουθεί να γράφει στα ρωσικά, προκαλώντας την μήνι των Ουκρανών, αλλά δεν έχει την αποδοχή ούτε των Ρώσων, οι οποίοι τον θεωρούν ένα είδος “αποστάτη”. Ο Κούρκοφ, στο συγκλονιστικό από κάθε πλευρά, μυθιστόρημά του “Γκρίζες μέλισσες” (μετάφραση και επίμετρο Δημήτρης Τριανταφυλλίδης, εκδόσεις ΚΑΣΤΑΝΙΩΤΗ), το οποίο κυκλοφορήθηκε στα ελληνικά στις πρώτες στιγμές του νέου πολέμου, τον Μάρτιο του 2022, δείχνει ότι πέρα από τις διαφορές υπάρχουν οι άνθρωποι. Και οι άνθρωποι δεν είναι μόνο Ουκρανοί, μόνο Ρώσοι, μόνο Ορθόδοξοι, μόνο μουσουλμάνοι, μόνο επιφανείς ή μόνο άνθρωποι του λαού. Άνθρωποι είμαστε όλοι και δικαιούμαστε την ζωή, που είναι πέρα από τις όποιες διαφορές.
Κεντρικός ήρωας του Κούρκοφ είναι ένας
μελισσοκόμος, ο Σεργκέι Σεργκέγιεβιτς. 6 κυψέλες είναι η περιουσία του. Δεν τα
κατάφερε να κρατήσει την σχέση του με την γυναίκα του ζωντανή. Εκείνη τον
εγκατέλειψε μαζί με την κόρη τους, που βρίσκεται στην εφηβεία το διάστημα που
εκτυλίσσεται η δράση του μυθιστορήματος, και ζούνε στην Βίνιτσα, που ανήκει το
κράτος της Ουκρανίας. Ο Σεργκέι παραμένει στο χωριό του, Μάλαγια Σταρογκράντοφκα, που
βρίσκεται στην γκρίζα ζώνη, ανάμεσα στην υπό ρωσική κατοχή Κριμαία και το Ντονμπάς
που ανήκε στην Ουκρανία (σήμερα ένα μεγάλο μέρος το πήραν οι Ρώσοι). Στο χωριό
έχει παραμείνει ένας ακόμη άνθρωπος: ο Πάσκα, συμμαθητής και εχθρός του
Σεργκέι, μόνο που τώρα η ανάγκη της υπέρβασης της μοναξιάς, καθώς και το απαίσιο
πρόσωπο του πολέμου, τους φέρνουν ξανά κοντά. Κρατάνε ζωντανό το χωριό. Ο Πάσκα
συνεργάζεται με τους Ρώσους που θέλουν να καταλάβουν την περιοχή. Ο Σεργκέι
γίνεται φίλος με έναν στρατιώτη που ανήκει στον ουκρανικό στρατό, τον Πετρό, ο
οποίος τον βοηθά, κυρίως να αισθάνεται ότι υπάρχει ακόμη ανθρωπιά, σε ένα χωριό
βομβαρδισμένο, εγκαταλελειμμένο, όπου η μόνη παρηγοριά του Σεργκέι είναι οι
μέλισσες του.
Μετά από κάποιες ξεχωριστές σκηνές, όπως αυτή
με την ταφή του νεκρού και εγκαταλελειμμένου στην παγωνιά στρατιώτη, αλλά και
εκείνη με την αμοιβαία αλλαγή των ονομάτων των δύο κεντρικών δρόμων του χωριού,
την οδό Λένιν, στην οποία μένει ο Σεργκέι και την οποία μετονομάζει σε οδό
Σεφτσένκο (σπουδαίος Ουκρανός λογοτέχνης), ενώ το αντίστροφο γίνεται στην οδό
που μένει ο Πάσκα, η οποία ονομάζεται οδός Λένιν, ο Σεργκέι αναχωρεί για να
βοηθήσει τις μέλισσές του να βγάλουν μέλι κατά την διάρκεια του καλοκαιριού.
Περνά στην ουκρανική πλευρά και βρίσκεται ένα ωραίο ύψωμα κοντά στο Βεσολόγιε.
Εκεί θα γνωρίσει μία όμορφη γυναίκα, την Γκάλια, η οποία θα τον βοηθήσει, θα
τον ερωτευθεί, κι αυτός το ίδιο. Θα πουλήσει το μέλι και όλα θα κυλούνε ήρεμα,
μέχρις ότου κάποιος Ουκρανός που επιτέθηκε στους αυτονομιστές του Ντονμπάς θα
σκοτωθεί. Η άρνηση του Σεργκέι να γονατίσει μπροστά στην σορό του, μη θέλοντας
να δικαιολογήσει έναν πόλεμο που φέρνει άσκοπους θανάτους, θα οδηγήσει έναν
φανατικό εθνικιστή να ξεσηκώσει τους ανθρώπους εναντίον του, ο Σεργκέι θα
υποστεί επίθεση και θα αισθανθεί ανασφαλής, με αποτέλεσμα να φύγει για την
Κριμαία, όπου είχε γνωρίσει σε ένα συνέδριο, προ των γεγονότων του 2014, έναν
Τάταρο μελισσοκόμο.
Αφού υποστεί έναν έλεγχο καχυποψίας στα
σύνορα από τους Ρώσους αυτήν την φορά, που κατέχουν την Κριμαία, ο Σεργκέι θα
διαπιστώσει ότι ο εθνικισμός, ο φανατισμός, η καχυποψία, η σκληρότητα και η
απανθρωπιά δεν έχουν εθνική καταγωγή. Ο φίλος του έχει εκτελεστεί. Η χήρα
γυναίκα του θα μείνει μόνη της. Ο γιος του φίλου του θα συλληφθεί ως εχθρός της
Ρωσίας και ο Σεργκέι θα νιώσει ότι δεν υπάρχει χώρος ούτε εκεί. Θα βοηθήσει την
κόρη του φίλου του να περάσει στην Ουκρανία και υπό την προστασία της πρώην
γυναίκας του να πάει να σπουδάσει, για να αλλάξει την ζωή της, και εκείνος θα
νιώσει ότι οι Ρώσοι θα εγκαταστήσουν σε μία από τις κυψέλες του μηχανισμό
παρακολούθησης. Καθιστώντας την γκρίζα και αυτή. Το μυθιστόρημα θα τελειώσει με
την επιστροφή του Σεργκέι στο χωριό του, με μια έκρηξη και την ελπίδα της
ελευθερίας να εξακολουθεί να υφίσταται, σε ένα κλίμα χαρμολύπης.
Πολλά τα μηνύματα του μυθιστορήματος, πέρα
από την εξαιρετική περιγραφή του Σεργκέι, αλλά και των άλλων ηρώων. Ο άνθρωπος
που δεν θέλει να ταυτιστεί με εθνικισμούς, με απολυτότητες, με φανατισμούς,
αλλά θέλει να ζήσει ανθρώπινα, στην φύση, με την εργασία του, συμπονώντας τον
κάθε πλησίον του, προσπαθώντας να σεβαστεί, να αγαπήσει, να μοιραστεί με
ανθρωπιά και καλοσύνη, μοιάζει καταδικασμένος σε μοναξιά. Γνωρίζει όμως καλά
ότι μόνο τότε η ζωή του έχει νόημα: στην απλότητα της καλοσύνης, της ήσυχης
ζωής, της ταπεινότητας, που δεν θέλει να βλέπει εχθρούς, αλλά μόνο
συνανθρώπους. Στην περιοχή της τότε γκρίζας ζώνης η πολιτική έκανε τους
ανθρώπους εχθρούς. Αντί η χριστιανική πίστη να τους ενώσει, έγινε κι αυτή
αφορμή για περισσότερους διχασμούς. Ποιος έχει δίκιο; Δεν είναι εκεί το
πρόβλημα. Όταν πεθαίνουν, όταν γίνονται πρόσφυγες, όταν δεν μπορούν να χαρούν,
έστω, τα λίγα της ζωής οι άνθρωποι δύσκολα θα σταθούν στο ποιος είναι νικητής
και στο ποιος είναι ο νικημένος. Μια χειροβομβίδα, άλλωστε, μπορεί να σκοτώσει
εξίσου έναν εχθρό και έναν ανυποψίαστο αθώο.
Εξαιρετική η περιγραφή από τον Κούρκοφ των
γραφειοκρατών της πρώην Σοβιετικής Ένωσης που προσχώρησαν στο καθεστώς Πούτιν.
Συγκλονιστικός όμως και ο διάλογος ανάμεσα στον Σεργκέι και μια πωλήτρια κεριού
στην πλευρά της Κριμαίας: “Θα τους εκτοπίσουνε τους Τατάρους σας…Δεν μας
αγαπούν. - Πώς δεν μας αγαπούν; Εμένα με βοηθάνε! - Εσείς δεν είστε εμείς.
Εμείς είμαστε Ρώσοι, κι αυτοί δεν σέβονται τις ρωσικές αρχές, τις δικές μας αρχές.
Θα τους αναγκάσουν, μάλλον, να γυρίσουν στο Ουζμπεκιστάν τους! Ζούσανε εκεί
΄ήρεμα, τι θέλανε και ήρθανε εδώ;- Μα, είναι ο τόπος τους… Από πού κι ως
πού;…Ανέκαθεν ρωσική ήταν αυτή η γη, ορθόδοξη! Πριν φέρουν οι ορθόδοξοι Ρώσοι
τους Τατάρους από την Τουρκία. Στη Χερσόνησο. Μέχρι τότε δεν υπήρχανε καθόλου
μουσουλμάνοι. Ο Πούτιν, όταν ήρθε, μας το’ πε: αυτοί είναι οι άγιοι ρωσικοί
τόποι! - Δεν ξέρω ιστορία…πολλά λέγονται! - Έτσι ήταν, όπως τα ‘πε ο Πούτιν…ο
Πούτιν δεν λέει ψέματα!” (σελ. 388).
Το μυθιστόρημα γράφτηκε το 2019. Η σημερινή
πραγματικότητα το επιβεβαίωσε μέχρι κεραίας. Διαβάζοντάς το θα αντιληφθείτε
πολλά. Κυρίως όμως ότι αυτό που μετρά είναι η μοναδική αξία κάθε ανθρώπου. Αυτή
που οι πολιτικοί την έχουν ονομάσει “παράπλευρες απώλειες”. Αυτή που η
παγκόσμια κοινότητα, μαζί με τους θρησκευτικούς ηγέτες της πιο ισχυρής
αριθμητικά ορθόδοξης Εκκλησίας, της ρωσικής, ουδόλως σέβεται και υπερασπίζεται.
Η ευθύνη περνά στον καθέναν μας. Ας είμαστε όποιοι και ό,τι είμαστε. Ας μην
λησμονήσουμε όμως ποτέ τον όποιο συνάνθρωπό μας, φίλο και εχθρό, και την
μοναδικότητα της αξίας της ύπαρξής του. Εκεί είναι η απάντηση.
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
7 Ιουλίου 2022
