Ένα από τα μεγάλα θέματα των καιρών μας είναι αυτό της ταυτότητας του ανθρώπου, τόσο σε ατομικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο. Οι μοντέρνες θεωρίες υποστηρίζουν ό,τι χρειαζόμαστε μία ταυτότητα, παγκοσμιοποιημένη, στην οποία θα εντάσσονται απροϋπόθετα όλοι, χωρίς στοιχεία που να θυμίζουν συγκρουσιακές καταστάσεις του χτες, όπως η θρησκεία, η εθνική καταγωγή, οι σεξουαλικές προτιμήσεις. Όλα αυτά θεωρούνται κατασκευάσματα που διχάζουν. Η μοντέρνα ταυτότητα εστιάζει στην αξία του ανθρώπου και καλό είναι η όποια συνύπαρξη να στηρίζεται στην ανοχή, στην μία γλώσσα, στον περιορισμό των διαφοροποιητικών στοιχείων σε καθαρά ιδιωτικό επίπεδο. Η πολυπολιτισμικότητα έχει να κάνει με τον σεβασμό στις κοινοτικές ιδιομορφίες των άλλων, αλλά και την υποβάθμιση της σημασίας τους σε σχέση με την ταυτότητα που επικρατεί, επειδή στηρίζονται σε στοιχεία του χτες.
Βλέπουμε ότι στον κόσμο σήμερα αυτή η αντίληψη έχει κουράσει. Βλέπουμε ότι σε Αμερική και Ευρώπη, παρότι τα στοιχεία της παγκοσμιοποίησης (ντύσιμο, εικονική πραγματικότητα, κοινό νόμισμα, αγγλική γλώσσα, smartphones, τηλεοπτικές σειρές και ταινίες, τραγούδια και μουσική) θεωρούνται αυτονόητα αποδεκτά, εντούτοις υπάρχει μία αγωνία διατήρησης στοιχείων που καθιστούν τους λαούς ξεχωριστούς. Μπορεί η καθεστηκυία τάξη να ονομάζει εθνικισμό αυτή την απόπειρα και να προκαλεί αισθήματα φοβίας, εντούτοις κλείνει τα μάτια στο ότι οι άνθρωποι έχουν ανάγκη να κρατούνε ρίζες. Ότι η αντίληψη πως κάθε τι του χτες είναι διαιρετικό και απαραιτήτως θα οδηγήσει σε συγκρούσεις, καταργώντας την συνύπαρξη, δεν βρίσκει απήχηση σε ολοένα και αυξανόμενη μερίδα ανθρώπων. Ο Τραμπ στην Αμερική και το Brexit της Αγγλίας δείχνουν ότι χρειάζονται νέα εργαλεία ανάγνωσης και αποδοχής της πραγματικότητας και έξοδος από τις ιδεοληψίες της πολιτικής ορθότητας.
Η Ιστορία παίζει μεγάλο ρόλο στο να δούμε την ανάγκη για ταυτότητα διαφορετικά. Παράδειγμα πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζουν οι συγκρούσεις στην Βόρεια Ιρλανδία, ανάμεσα στους εθνικιστές, συνήθως ρωμαιοκαθολικούς στο θρήσκευμα, που θέλουν την ένωση με την Ιρλανδία, και τους ενωσιακούς προτεστάντες που θέλουν την παραμονή στο κράτος της Μεγάλης Βρετανίας. Μπορεί σήμερα οι συγκρούσεις να έχουν περιοριστεί σε πολιτικό επίπεδο, αν και το Brexit είναι διόλου απίθανο να ανοίξει έναν νέο κύκλο προστριβών. Όμως την δεκαετία του 1970 και του 1980 οι συγκρούσεις αυτές είχαν τον χαρακτήρα του εμφύλιου πολέμου και έφερναν στην επιφάνεια έντονο το ζήτημα της ταυτότητας.
Τα θέματα που προκύπτουν από το ζήτημα της ταυτότητας θέτει η βορειοιρλανδή συγγραφέας Anna Burns στο εξαιρετικό μυθιστόρημά της “Ο Γαλατάς”(βραβείο Booker 2018). Χωρίς να χρησιμοποιεί ονόματα, περιγράφει την ζωή μιας κοινότητας στο Μπέλφαστ της Βόρειας Ιρλανδίας την δεκαετία του ᾽70, μέσα από την περιπέτεια μιας δεκαοκτάχρονης ηρωΐδας, η οποία είναι η αφηγήτρια. Μία καταιγίδα εσωτερικών σκέψεων, θέασης της πραγματικότητας μέσα από την οπτική της αφηγήτριας, οι προσωπικές της σχέσεις, οι οικογενειακές της σχέσεις, η ζωή της κοινότητας, η θέση των γυναικών, η νοοτροπία της εποχής, ο εμφύλιος πόλεμος, ο θάνατος που καραδοκεί, η καχυποψία, η τρομοκρατία που αποσκοπεί στην επικράτηση, χωρίς όμως να διαφαίνεται ένας αυθεντικός πατριωτισμός, ούτε ένα αίσθημα ελευθερίας που αγγίζει όλες τις πτυχές της ζωής, γεννούν ένα μυθιστόρημα συναρπαστικό.
Κλειδί της δράσης το πρόσωπο του “Γαλατά”. Σε ένα αληθινά οργουελιανό σκηνικό, που θυμίζει έντονα το “1984”, ο Γαλατάς εμφανίζεται όλο κι όλο τέσσερις φορές στο μυθιστόρημα, παραστρατιωτικός ηγέτης των εθνικιστών που ερωτεύεται την ηρωΐδα, κάνει όλη την γειτονιά, όλη την κοινότητα να αισθάνεται φοβική, να σχολιάζει ως δεδομένη την υπό διαμόρφωση σχέση του με την ηρωΐδα, να διαμορφώνει συμπεριφορές φοβικές ή κολακείας, να ζηλεύει, να χτίζει έναν κόσμο στον οποίο η ελευθερία επί της ουσίας είναι ζητούμενο που υπερβαίνει την πολιτική και τα σύνορα.
Άλλο κλειδί του μυθιστορήματος είναι η θέση των γυναικών σε ένα τέτοιο σκηνικό. Γυναίκες που έχουν ως σκοπό της ζωής τους τον γάμο, την τεκνοποιΐα, την διατήρηση των αξιών της κοινότητας, της παράδοσης, που δεν μπορούν να κατανοήσουν την δύναμη του έρωτα, αλλά και την δίψα για ελευθερία η οποία θα υπερβεί τον φόβο και τον θάνατο, γυναίκες αποφασισμένες να συγκρουστούν για το φύλο τους, αρνούμενες την απουσία σεβασμού από τους άντρες, έτοιμες να υπεραπιστούν τις ιδέες τους, στηρίζοντας τον πόλεμο των αντρών τους, βάζοντας όμως όρια στην αυθαιρεσία των συζύγων-αφεντικών, δείχνοντας ότι στο σπίτι αυτές κάνουν κουμάντο! Η ηρωΐδα θα δείξει ότι αυτό το σκηνικό δεν μπορεί να σταθεί χωρίς ελευθερία. Χωρίς την δυνατότητα να βλέπει την αλήθεια μέσα από τα δικά της μάτια. Είναι χαρακτηριστικό το επεισόδιο με το ηλιοβασίλεμα και τα χρώματά του, στο οποίο η ηρωΐδα διαπιστώνει, σε ένα. Μάθημα Γαλλικών, ότι ο κόσμος δεν μπορεί να ερμηνευτεί μόνο με βάση την ταυτότητα της κοινότητας, αλλά ότι η ταυτότητα πρέπει να γίνεται η βάση για άνοιγμα στην αλήθεια και των άλλων.
“Μετά από τόσες γενιές, τόσους πατεράδες, παππούδες, προππαπούδες, τόσες μανάδες, γιαγιάδες, προγιαγιάδες, μετά από αιώνες και χιλιετίες μ᾽ ένα επίσημο χρώμα και τρία ανεπίσημα, δεν ήταν δυνατόν να επιτρέψουμε έτσι απλά έναν ουρανό πολύχρωμο. -Ω, ελάτε τώρα, επέμεινε η δασκάλα. Γιατί γυρίσατε τις πλάτες; Γιατί είχαμε πράγματι γυρίσει τις πλάτες μας, από ένστικτο και για να προστατευτούμε. Εκείνη όμως μας υποχρέωσε να γυρίσουμε και να κοιτάξουμε ξανά τον ουρανό. Αυτή τη φορά μάλιστα μας έδειξε από τα διάφορα τετράγωνα στο τζάμι διάφορα μέρη του ουρανού που δεν ήταν γαλανά, αλλά κόκκινα, μενεξεδιά, ροζ, διαφόρων αποχρώσεων ροζ, ένα δε ήταν πράσινο με μια χρυσοκίτρινη γραμμή κατά μήκος του. Και πράσινο; Πώς είχε βρεθεί το πράσινο εκεί πάνω; Η δασκάλα μας ζήτησε να κοιτάξουμε από την αίθουσα των litterateurs, απ᾽ αυτήν την ολοκαίνουργια γωνιά τον ουρανό, όπου έδυε πίσω από κτήρια ορατά ο ήλιος- πελώριος και με χρώμα τρομερά πορτοκαλοκόκκινο- σ᾽ έναν ουρανό που επίσης δεν είχε ίχνος γαλανού μέσα του” (σελ. 120-121).
Η ηρωΐδα θα διαπιστώσει ότι ο άνθρωπος αυτό που έχει βαθύτερη ανάγκη είναι να αγαπήσει και να αγαπηθεί. Ότι η ελευθερία έρχεται όταν αφήσουμε πίσω τις ιδεοληψίες μας και μπορέσουμε να χτίσουμε όχι “ίσως σχέσεις” με “ίσως φίλους”, αλλά πραγματικές. Η αγάπη νικά τον φόβο και μας κάνει να βγαίνουμε από το εγώ μας, για να το κατακτήσουμε και να βρούμε ταυτότητα. Η συλλογικότητα προφανώς και δεν μπορεί να διαγραφεί. Όταν όμως δημιουργεί εχθροπάθειες, όταν φέρνει θάνατο συναισθημάτων και ονείρων, όταν αντί να οδηγεί στην αλήθεια, περιχαρακώνει, τότε χρειάζονται καινούργιες αρχές. Η ταυτότητα, για να οδηγεί στην συνύπαρξη, πρέπει να είναι ανοιχτή. Δεν πρέπει να διαγράφει τις ανάγκες της ύπαρξής μας να ζήσει. Δεν είναι απαραίτητο να καταφάσκει στα πάθη μας. Δεν μπορεί όμως να στήνεται με βάση την εξουσία, το συμφέρον, το ψεύτικο, την ανικανότητα του ανθρώπου να σεβαστεί.
Ο Γαλατάς θα δολοφονηθεί και μαζί του θα ταφεί η αίσθηση ότι ο κόσμος αλλάζει με την βία. Η ηρωΐδα είναι απορριπτέα από την κοινότητα, επειδή περπατά και διαβάζει μυθιστορήματα. Επειδή δεν θέλει να θεωρήσει ότι η θρησκευτική κοινότητα στην οποία ανήκει καταργεί την ευλογία του να συνυπάρχουμε με άλλους ανθρώπους, όποιοι κι αν είναι και όπου κι αν ανήκουν. Ότι αγάπη για την πατρίδα σημαίνει μίσος για την πατρίδα των άλλων. Ότι ο προορισμός της γυναίκας είναι μόνο να παντρεύεται και να γεννά και όχι να είναι και άνθρωπος με ευαισθησία, δικαιώματα στην ζωή, ελεύθερη να αγαπήσει, να αγαπηθεί, να κάνει λάθη, να χαρεί πέρα από προκαθορισμούς κοινωνικούς και βιολογικούς. Η ηρωΐδα θα νιώσει ότι προορισμός της ζωής είναι να είσαι φως και να εκπέμπεις φως και να ανασαίνεις ελεύθερα στις μικρότερες και μεγαλύτερες χαρές, χωρίς να αφήνεις την ύπαρξή σου έρμαιο της όποιας κλειστής ταυτότητας. Και οι τέσσερις συναντήσεις με τον Γαλατά θα πυροδοτήσουν μέσα της την αυτογνωσία και την ελευθερία, ενώ θα την κάνουν να συγχωρήσει όλους όσους την συμπνίγουν, από την μάνα της, τις αδερφές της, αλλά και την κοινότητα που δεν νιώθει ότι το άτομο πρέπει να γίνεται σεβαστό, όχι ως ιδιόρρυθμο, αλλά ως πρόσωπο, ύπαρξη με χαρίσματα και νόημα!
Όπως η πολιτική ορθότητα δεν πρέπει να απορρίπτει την ιδιοπροσωπία των λαών και των ανθρώπων, έτσι και οι συλλογικότητες δεν πρέπει να περιχαρακώνονται σε κλειστές ταυτότητες που καταργούν την ελευθερία. Είναι άλλο ο αυτοπεριορισμός, ο αγώνας εναντίον των παθών, η επίγνωση των ορίων μας και άλλο η υποκριτική καταπίεση, η οποία στη ουσία κρύβει εξουσία, φόβο και ανασφάλεια. “Φόβος ουκ έστιν εν τη αγάπη, αλλ᾽ η τελεία αγάπη έξω βάλλει τον φόβον!” (Α᾽ Ιωάν. 4, 18)
Μυθιστόρημα δυνατό “Ο Γαλατάς”. Εξαιρετική η μετάφραση της Μαρίας Αγγελίδου, σε μια ακόμα ποιοτική έκδοση από την σειρά Aldina των εκδόσεων Gutenberg!
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
30 Αυγούστου 2019
