ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 163- Joseph Roth, “Φυγή χωρίς τέλος”, μτφρ. Μαρία Αγγελίδου και Άγγελος Αγγελίδης, εκδόσεις ΑΓΡΑ
Ο Joseph Roth αποτελεί έναν από τους κορυφαίους συγγραφείς του Μεσοπολέμου. Από τους πιο σπουδαίους υμνητές της κοσμοπολίτικης κουλτούρας που άνθισε τις τελευταίες μέρες της αυτοκρατορικής Αυστροουγγαρίας, ο Joseph Roth θα φύγει από την Αυστρία όταν ο Χίτλερ γίνεται καγκελάριος της Γερμανίας και θα μεταναστεύσει στο Παρίσι, αρνούμενος να δεχθεί τον ναζιστικό ολοκληρωτισμό, τη βαρβαρότητα και την κόλαση που διέβλεπε ότι ερχόταν στην Ευρώπη και στον κόσμο. Θα φύγει πρόωρα από τη ζωή το 1939.
Στο μυθιστόρημά του “Φυγή χωρίς τέλος”, που κυκλοφορείται από τις εκδόσεις ΑΓΡΑ, όπως και άλλα βιβλία του Joseph Roth, σε μετάφραση Μαρίας Αγγελίδου και Άγγελου Αγγελίδη και με εισαγωγή του Michael Hofmann, ο συγγραφέας καταγράφει την ιστορία του Φραντς Τούντα, ενός υπολοχαγού του αυστριακού στρατού, ο οποίος συλλαμβάνεται αιχμάλωτος από τους μπολσεβίκους, θα γνωρίσει την κουλτούρα και την ιδεολογία του κομμουνισμού, θα δραπετεύσει με τη βοήθεια ενός κυνηγού, θα ζήσει για ένα διάστημα στο Αζερμπαϊτζάν, στο Μπακού, όπου θα παντρευτεί μία σιωπηλή γυναίκα, θα ερωτευτεί τη γυναίκα ενός δικηγόρου, θα επιστρέψει στη συνέχεια στην πατρίδα του, όπου θα μάθει ότι η αρραβωνιαστικιά του δεν τον περίμενε αλλά παντρεύτηκε άλλον και έφυγε για το Παρίσι. Ο Τούντα θα μεταβεί και αυτός στη Γερμανία, στον αδερφό του που είναι διευθυντής ορχήστρας, θα περάσει από το Βερολίνο και στη συνέχεια θα καταλήξει στο Παρίσι, το πολιτιστικό κέντρο της Ευρώπης. Εκεί θα διπιαστώσει τα αδιέξοδά του και θα κρατήσει για τον εαυτό του, όπως χαρακτηριστικά αναφέρει ο Joseph Roth, την εικόνα ότι “άλλος περιττός σαν αυτόν δεν υπήρχε στον κόσμο” (σ. 212).
Πέρα από τη φυγή του Τούντα από τα μέρη στα οποία ζει, προφητική αναφορά του Joseph Roth στον σύγχρονο κόσμο, όπου ο άνθρωπος συνεχώς ταξιδεύει και δεν ριζώνει πουθενά, ανεξαρτήτως ανα μένει κάπου, καθότι πλέον είναι το Διαδίκτυο η γη του καθενός, ο συγγραφέας μας δείχνει πάλι προφητικά το μεγάλο αδιέξοδο αυτού που ονομάζουμε ευρωπαϊκή ταυτότητα. Το μυθιστόρημα είναι γραμμένο το 1927, πριν ο Χίτλερ καταδείξει τα αδιέξοδα. Κι όμως, ο Joseph Roth θέτει μέσω του ήρωά του το μεγάλο ερώτημα στους οπαδούς της ευρωπαϊκής κουλτούρας και ταυτότητας, οι οποίοι θέλουν να την προστατέψουν:
“Τι ακριβώς είναι η κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα, την οποία θέλετε να προστατέψετε; Από τι ακριβώς την προστατεύετε; Αφού δεν έχει εξωτερικούς εχθρούς…
,,Η κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα είναι η θρησκεία!’’, είπε ο πρόεδρος, που δεν πατούσε το πόδι του σε εκκλησία.
,,Είναι τα χρηστά ήθη’’, είπε η κυρία της οποίας η παράνομη σχέση είχε γίνει βούκινο στον κόσμο όλο.
,,Είναι η τέχνη’’, είπε ο διπλωμάτης, που είχε να δει πίνακα ζωγραφικής από τότε που πήγαινε σχολείο.
,,Είναι η ιδέα, η έννοια ΄Έυρώπη’’’, ήταν η έξυπνη, καθότι γενικόλογη απάντηση ενός κυρίου ονόματι Ραπαπόρτ.
Ο αριστοκράτης, όμως, είπε απλά:
,,Διαβάστε το περιοδικό μου!΄΄
,,Θ¨ελετε να προστατέψετε την κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα’’, είπε ο Τούντα, ,,αλλά θα πρέπει πρώτα να τη χτίσετε. Διότι η κοινή αυτή κουλτούρα της Ευρώπης δεν υπάρχει. Αν υπήρχε, θα ήξερε να προστατέψει μόνη της τον εαυτό της. Μπορεί, όμως, κανείς να χτίσει κάτι τέτοιο; Πολύ αμφιβάλλω. Αλλά ακόμα κι αν υπήρχε, ποιος θα ενδιαφερόταν να της επιτεθεί; Ο επίσημος μπολσεβικισμός; Μα αυτός τη θέλει και για τη Ρωσία,,.
,,Ναι, αλλά εδώ… εδώ θέλει να την καταστρέψει, ίσως για να την έχει μόνο αυτός μετά΄΄, φώναξε ο κύριος Ραπαπόρτ.
,,Κι αν ακόμα το’ θελε, δεν θα προλάβαινε. Διότι μάλλον θα την καταστρέψει ένας νέος πόλεμος΄΄.
,,Αυτόν ακριβώς θέλουμε να εμποδίσουμε΄΄, ένωσαν πολλοί μαζί τις φωνές τους.
,,Αυτό δεν θέλατε και το 1914; Μα όταν ξέσπασε ο πόλεμος, πήγατε στην Ελβετία κι ενώ βγάζατε εκεί τα περιοδικά σας, εδώ ντουφέκιζαν όσους αρνούνταν να πολεμήσουν΄΄ (σσ. 173-175).
Αυτός ο καταπληκτικός διάλογος, που περιγράφει την κατάσταση της Ευρώπης και σήμερα, ύστερα από έναν μεγάλο αγώνα μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο και στην προοπτική της Ευρωπαϊκής Ένωσης να οικοδομηθεί μία κοινή ευρωπαϊκή κουλτούρα που είναι προφανές ότι έχει αποτύχει, θέτει ερωτήματα σε όλους μας, ανεξαρτήτως θέσης στην κοινωνία.
Πρώτον, η υποκρισία όσων καμώνονται ότι πιστεύουν σην ευρωπαϊκή κουλτούρα, ενώ με τη ζωή τους δεν σέβονται καμία από τις ρίζες της. Δεύτερον, η έμμεση καταγγελία της ρωσικής, τότε σοβιετικής υποκρισίας, η οποία ενώ αρνείται την ευρωπαϊκή κουλτούρα διότι θέλει να τη φτιάξει στα μέτρα της, στην πραγματικότητα είναι μέρος αυτής της κουλτούρας, μόνο που θέλει να είναι η εξουσία και η διαχείρισή της. Αυτό το βλέπουμε ξεκάθαρα και σήμερα. Τρίτον, η άρνηση υπεράσπισης της ευρωπαϊκής κουλτούρας στην προοπτική της θυσίας γι’ αυτήν, που δεν υφίσταται. Διότι κουλτούρα σημαίνει συλλογικότητα και όχι ατομοκεντρισμός.
Ο Joseph Roth θέτει προφητικά τα ερωτήματα που θα απασχολήσουν τον κόσμο στον Δεύτερο Παγκόσμιο πόλεμο, αλλά και που επαναλαμβάνονται μέχρι σήμερα. Δεν είναι αναγκαίο η συλλογικότητα να ταυτιστεί με τον κοσμοπολιτισμό. Στην πραγματικότητα όμως ο αυθεντικός κοσμοπολιτισμός δεν μπορεί να είναι ατομοκεντρικός, διότι εύκολα σβήνει, εκλείποντος του υποκειμένου ή με τη φανέρωση της τυχόν υποκρισίας του. Ας προβληματιστούμε μαζί του.
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
Νια Παρασκευή 25 Απριλίου 2025
