ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 128- MASSIMO RECALCATI, “ΤΙ ΑΠΟΜΕΝΕΙ ΑΠΟ ΤΟΝ ΠΑΤΕΡΑ; Η ΠΑΤΡΟΤΗΤΑ ΣΤΗΝ ΥΠΕΡΜΟΝΤΕΡΝΑ ΕΠΟΧΗ, μτφρ. Χρήστος Πονηρός, εκδόσεις ΚΕΛΕΥΘΟΣ
Η ταυτότητα του άντρα είναι ένα από το ζητούμενα στην “υπερμοντέρνα εποχή”. Το ερώτημα “ποιος είμαι, από πού προέρχομαι, πού πηγαίνω;” (Έρικσον) είναι καίριο, διότι σήμερα ζούμε μια πραγματικότητα στην οποία συγκρούονται τρεις κόσμοι. Ο προνεωτερικός, στον οποίο ο άντρας ήταν το αρσενικό, ο δουλευτής, ο ισχυρός, ο πατέρας, ο υπεύθυνος, ο αφέντης, ο ηγέτης, αυτός που είχε τον τελευταίο λόγο και έτσι μεγάλωνε. Ο νεωτερικός, στον οποίο δεσπόζουν τα δικαιώματα και η ισότητα και, σταδιακά, μέσω και του κινήματος του φεμινισμού, ο άντρας έμαθε να βλέπει τη γυναίκα ως ισότιμή του. Δεν είναι αυτός που έχει τον τελευταίο λόγο, αλλά αυτός που καλείται να πείσει, να διαλεχθεί, να υποχωρήσει, να ανεχτεί, να αγαπήσει, να εργαστεί αλλά και να αναγνωρίσει τον κόπο της γυναίκας, είτε αυτή βρίσκεται στην αγορά εργασίας είτε στο σπίτι. Ο μετανεωτερικός, που γίνεται και υπερμοντέρνος, στον οποίο σταδιακά επικρατεί ένα αίσθημα ρευστότητας, που αγγίζει και τα φύλα. Δεν είναι το φύλο, αλλά ο ρόλος που μετρά. Δεν υπάρχουν αρσενικοί και θηλυκοί ρόλοι, ούτε αντρικοί και γυναικείοι (πλην του αναπαραγωγικού), αλλά ο ρόλος του “εγώ”, του ανθρώπου που μπορεί να είναι ό,τι θέλει, απαιτεί τον σεβασμό στις επιλογές του και αρνείται κάθε αίσθημα κανονικότητας που δέσποζε στους δύο προηγούμενους κόσμους.
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα έρχεται ο μείζων ρόλος του πατέρα να επαναπροσδιοριστεί. Ο σπουδαίος Ιταλός ψυχαναλυτής Massimo Recalcati έρχεται στο καινούργιο του βιβλίο με τίτλο “Τι απομένει από τον πατέρα; η πατρότητα στην υπερμοντέρνα εποχή” (εξαιρετική η μετάφραση του Χρήστου Πονηρού σε ένα δύσκολο κείμενο), που κυκλοφορείται στα ελληνικά από τις εκδόσεις ΚΕΛΕΥΘΟΣ, να δώσει μία εξαιρετική προσέγγιση, η οποία λειτουργεί ως κραυγή αγωνίας: πρέπει να μείνει κάτι από τον πατέρα. Δεν μπορεί να καταργηθεί ούτε ο ρόλος ούτε η ταυτότητα που αυτός δίνει στον άνθρωπο. Δεν μπορεί να υπάρξει οικογένεια χωρίς τον πατέρα να είναι πατέρας. Μάλιστα, χωρίς να συζητά ανοιχτά το ερώτημα των καιρών περί της τεκνοθεσίας από τα ομόφυλα ζευγάρια, αφήνει να διαφανούν προβληματισμοί πάνω στο θέμα ενός ειδικού που καλά γνωρίζει την ανθρώπινη ψυχοσύνθεση και που γεννούν ερωτήματα σχετικά με την σκοπιμότητα όχι μόνο να αναιρέσουμε τη φύση του ανθρώπου και του κόσμου που προϋποθέτει ως κανονικότητα την ύπαρξη αρσενικού και θηλυκού, άνδρα και γυναίκας, αλλά και βάζει ως νέα κανονικότητα την αγάπη και τη φροντίδα που προφανώς και είναι απαραίτητες, αλλά δεν είναι σε συνθήκες θερμοκηπίου, καθώς προϋποθέτουν ανθρώπους με ρόλο που πηγάζει τόσο εκ φύσεως όσο και εξ επιλογής. “Η κυρίαρχη κοινωνική προσταγή διακηρύσσει σήμερα μια ελευθερία που απορρίπτει κάθε εμπειρία του ορίου και της έλλειψης” (σ. 10).
Για τον Recalcati ο πατέρας δεν είναι ο αλάθητος αφέντης, ο εκφραστής του Νόμου. Σήμερα ο πατέρας μπορεί να είναι “το σύμβολο ενός Νόμου που δεν πραγματοποιείται στην απαγόρευση και στην αποστέρηση αλλά που ξέρει να ανοίγει τη ζωή στη δύναμη της επιθυμίας. Είναι αυτή η μορφή που ξέρει να προκαλεί τον σεβασμό, ο οποίος δεν περνάει από τον φόβο αλλά προκύπτει από τη μαρτυρία. Ο πατέρας, με την ουσιαστική του έννοια, θα πρέπει να θεωρείται ως αυτός που φέρει τον λόγο και όχι αυτός που τον διεκδικεί ως ιδιοκτησία του, ως αυτός που έχει την ικναότητα να ανοίγει λόγους και όχι να τους κλείνει, ως αυτός που μπορεόί μέσω των πράξεών του, να τεθεί ως εμβληματικό παράδειγμα προς μίμηση, αλλά ως μάρτυρας. Μάρτυρας ποιου πράγματος: του γεγονότος ότι η ζωή μπορεί να έχει ένα νόημα, μια ομορφιά, ότι μπορεί να γλιτώσει από την καταστροφή” (σσ. 11-12). Και θα συμπληρώσει με ένα συγκινητικό παράδειγμα: “όπως ο Χριστός λέει ότι ήρθε στον κόσμο για να πληρώσει τον Νόμο-τον Νόμο της εβραϊκής παράδοσης- απελευθερώνοντάς τον, μέσω της δύναμης της αγάπης, από την εγγενή του βία, από τον απόλυτα εκδικητικό του χαρακτήρα, έτσι και ο πατέρας…που λέει ΟΧΙ- ο πατέρας της απαγόρευσης- διορθώνεται από τη μορφή του πατέρα δωρητή, ικανού να αγαπήσει και όχι να καταπιέσει την κρυφή ελευθερία του παιδιού του, διορθώνεται από τη μορφή του πατέρα του ΝΑΙ. Αυτό το ΝΑΙ δεν ακυρώνει το ΟΧΙ, αλλά ακριβώς-χριστιανικά μιλώντας- φέρει σε πέρας τη συμβολική φύση της απαγόρευσης αποκαλύπτοντάς την ως δωρεά: τη δωρεά της δυνατότητας της επιθυμίας από τη μια γενιά στην άλλη” (σ.12).
Για τον Recalcati δεν μπορούμε να θεωρήσουμε ότι ο Θεός έχει πεθάνει, όπως δεν έχει πεθάνει ο πατέρας. Ο εξανθρωπισμός της ζωής απαιτεί τη συνάντηση με “τουλάχιστον ένα πατέρα” (σ. 18). Ακόμη κι αν θελήσουμε να διακηρύξουμε τον θάνατό του, χρειάζεται να είμαστε σε θέση να διαχειριστούμε την κληρονομιά του. Το κλειδί, επομένως, είναι η σχέση. “Είμαστε μια προσευχή. Ο καθένας από εμάς προέρχεται από έναν ορίζοντα που δεν έχει επιλέξει και που τον έχει καθορίσει. Ο Λακάν επισημαίνει ότι δεν υπάρχει υποκείμενο που να είναι φτιαγμένο από μόνο του, δεν υπάρχει αυτάρκεια, ο άνθρωπος δεν είναι ένα ens causa sui (αίτιο του εαυτού του). Επομένως, το Ασυνείδητό μας είναι ο λόγος του άλλου” (σ. 19).
Ο Recalcati αξιοποιεί τους αρχαιοελληνικούς μύθους. Χρησιμοποιεί το παράδειγμα του Έκτορα, που βγάζει την περικεφαλαία για να τον γνωρίσει ο γιος του στην συνάντηση με την Ανδρομάχη στο Ζ της “Ιλιάδς”, δείχνοντας ότι ο πατέρας μπορεί να είναι πολίτης, αλλά είναι και ο οικογενειάρχης. Αγαπά την πόλη, αγαπά το σπίτι του και τις σχέσεις του. Για τον Recalcati ακόμη σήμερα υπάρχουν δύο καρικατούρες πατέρα: η μία είναι του πατέρα της κοινότητας του ολοκληρωτισμού, που δεν αφήνει περιθώριο ιδιαιτερότητας και χαρισμάτων, ενώ υπάρχει και ο λόγος του καπιταλιστή, που γεννά έναν πατέρα που δεν χρειάζεται να βάζει όρια, διότι το υποκείμενο είναι ελεύθερο και χωρίς όρια, έτοιμο να καταναλώσει κάθε τι, κάθε επιθυμία, χωρίς να συνειδητοποιεί ότι τα αντικείμενα δεν σώζουν και δεν ομορφαίνουν τη ζωή νοηματοδοτώντας την Ο ρόλος του πατέρα λοιπόν είναι να αναγνωρίζει τα χαρίσματα των παιδιών του, όπως επίσης και να τους δείχνει ότι η σχέση έχει νόημα και όχι η κατανάλωση, το υποκείμενο και όχι το αντικείμενο.
Ο λόγος του Λακάν ότι η ανθρώπινη αγάπη είναι η αγάπη του ονόματος είναι για τον Recalcati η βάση του εξανθρωπισμού της ζωής. Ονοματίζουμε αυτόν ή αυτήν με τον/την οποία σχτιζόμαστε, έχει αξία για μας. Εδώ είναι η βάση της οικογένεια, η αγάπη και όχι η αναπαραγωγή. Το σπίτι δίνει ταυτότητα, διότι είναι συνδεδεμένο με τις συμμαχίες μεταξύ των ανθρώπων και τις ρίζες. Όμως το ανήκειν χρειάζεται να συνδέεται με την περιπλάνηση. Δεν δεσμεύω τον άλλον να μείνει για π΄ντα μαζί μου. Αυτό είναι το κλειδί, ώστε τα παιδιά να μεγαλώνουν τόσο με την αίσθηση ότι ανήκουν, όσο και με την ελευθερία να ακολουθήσουν τον δικό τους δρόμο. Ο Recalcati απορρίπτει τόσο τον κομφορμισμό, ως εγκλωβισμό στο συγκεκριμένο ανήκειν, με βάση έναν Νόμο που δεν ελευθερώνει, όσο και τον ναρκισσισμό, ως αδυναμία σύναψης δεσμού με τον Άλλο. Ο Recalcati δεν αρνείται τη σύγκρουση ως βάση για την διαμόρφωση της ταυτότητας του ανθρώπου. Αρνείται τη βία, διότι η βία είναι μόνο ρήξη. Ο πατέρας έχει ως σκοπό του να βοηθά στην ισορροπία ανάμεσα στην αγάπη για το “Εμείς” και στην ελευθερία για την νέα πορεία, να αποδέχεται τη σύγκρουση, χωρίς όμως να χρησιμοποιεί τη βία για να εξουσιάσει. “Τα παιδιά χρειάζονται γονείς που είναι σε θέση να ανεχτούν τη σύγκρουση και επομένως γονείς σε θέση να αντιπροσωπεύουν ακόμα τη γενεαλογική διαφορά. Η ομογενοποίηση της υπερμοντέρνας οικογένειας μάς εισάγει αντίθετα σε μια σκηνή που κυριαρχείται από το ίδιο, από μία ομοιογένεια μόνο φαινομενικά χωρίς συγκρούσεις. Παιδιά ισότιμα με τους γονείς, μητέρες με τις κόρες του, πατέρες με τους γιους τους. Η ίδια η γενεαλογική διαδοχή φαίνεται να έχει αντιστρέψει το πρόσημό της: αν μια εποχή το παιδί αποτελούσε μέρος της οικογένειάς, υποτασσόμενο στην ιεραρχική οργάνωσή της και στους νόμους λειτουργίας της, στην εποχή μας η οικογένεια, όταν υπάρχει ακόμα, τείνει να οργανώνεται και να υποτάσσει τους νόμους της λειτουργίας της στις απαιτήσεις του θεού παιδιού της και στην απόλυτη θέλησή του” (σσ. 83-84)
Μια τελευταία αναφορά. Ο Recalcati επισημαίνει δύο μεγάλη άγχη των σημερινών γονιών. “Το πρώτο είναι σχετικό με την απαίτηση να νιώθουν πως αγαπιούνται από τα παιδιά τους. Αυτή η απαίτηση είναι πρωτόγνωρη και ανατρέπει τη διαλεκτική της αναγνώρισης: δεν είναι πια τα παιδιά που ζητούν να αναγνωριστούν από τους γονείς τους, αλλά είναι οι γονείς που ζητούν να αναγνωριστούν από τα παιδιά τους…Για να μπορέσουν να φανούν αγαπητοί είναι απαραίτητο να λένε πάντα ΝΑΙ, να εξαλείψουν τη δυσφορία της σύγκρουσης, να μεταθέσουν την παιδαγωγική τους ευθύνη, να εγγυηθούν τον ψευτοδημοκρατικό χαρακτήρα του διαλόγου. Με αυτόν τον τρόπο δημιουργείται μια παθογενής συνμωσία ανάμεσα στο συνεχές ΝΑΙ και το διαστροφικό ΓΙΑΤΙ ΟΧΙ; που εμπνέει τον κυρίαρχο κοινωνικό λόγο” (σ. 91). Τ~ο δεύτερο έχει να κάνει με την αρχή της επίδοσης. “Η αναποδιά, η ήττα, η αποτυχία των παιδιών γίνεται ολοένα και λιγότερο ανεκτή από τους γονείς” (σ. 92), με αποτέλεσμα να μη δίνυον χρόνο στα παιδιά να βιώσουν τις ήττες τους, να τις φιλοσφήσουν, να πάρουν τις αποφάσεις τους. Για τους γονείς το παιδί πρέπει να είναι χωρίς ελαττώματα και πρέπει να είναι ικανό για επιδόσεις. Επομένως, για όλα φταίνε οι άλλοι και ποτέ τα παιδιά τους και οι ίδιοι.
Στο δεύτερο μέρο του βιβλίου ο Recalcati κάνει αναφορά στο μυθιστόρημα του Φίλιπ Ροθ Η Πατρική κληρονομιά, το μυθιστόρημα του Κόρμακ Μακάρθυ, Ο δρόμος, και τις δύο ταινίες του Κλιντ Ήστγουντ Million Dollar Baby και Gran Torino. Μέσα από αυτό το λογοτεχνικό και κινηματογραφικό υλικό μας δείχνει ότι ο πατέρας σήμερα καλείται να αποδεχθεί την τρωτότητά του, να είναι διαλεκτικός και να χτίσει τον δεσμό με τα παιδιά του, φυσικά ή και πνευματικά ή μέσα από επαγγελματικές και κοινωνικές σχέσεις. Καμία όμως πατρότητα δεν μπορεί να χωριστεί από τα όρια, την ελευθερία, την αγάπη, τον σεβασμό στον Νόμο, όχι ως απολυταρχικό τρόπο πορείας, αλλά ως βάση για να χτιστεί η ταυτότητα. Χωρίς να συζητήσεις με αυτό που μαθαίνεις και έχεις εμπειρία, δεν μπορείς να χτίσεις το καινούργιο, το δικό σου.
Ένα βιβλίο που σας το συνιστούμε ανεπιφύλακτα, ως αφετηρία προβληματισμού για αναστοχασμό στην αποστολή μας!
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
28 Δεκεμβρίου 2023
