ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 49 - ΚΑΡΟΛΟΣ ΝΤΙΚΕΝΣ, “ΔΑΒΙΔ ΚΟΠΕΡΦΙΛΔ”, διασκευή-μετάφραση Κ. Γεωργίου, Εκδόσεις Πέτρου Δημητράκου και Charles Dickens, “David Copperfield”, Penguin Popular Classics
Ένας μεγάλος λογοτέχνης αντλεί το υλικό των έργων του από την δική του ζωή και πορεία. Όσο κι αν το περιβάλλον, ο κοσμικός χρόνος, ο πολιτισμός, τα πρόσωπα των ανθρώπων, γνωστά σ᾽ αυτόν ή και άγνωστα (π.χ. μία είδηση στην εφημερίδα για κάποιον ή κάποια, μία πληροφορία, μία κατασκευή που έχει να κάνει με το πώς φαντάζεται ο συγγραφέας τους ανθρώπινους τύπους) αποτελούν πηγή έμπνευσης, εντούτοις τα πάντα φιλτράρονται και περιγράφουν το πώς ο ίδιος ο συγγραφέας ζει την ζωή, ποια είναι η κοσμοθεωρία του. Και γι᾽ αυτό όλα τα λογοτεχνικά έργα, πεζά και ποιητικά, περιλαμβάνουν αυτοβιογραφικά στοιχεία του συγγραφέα.
Γιατί να μας νοιάζει το πώς έζησε και πώς αντιμετώπισε δυσκολίες κάποιος που θέλε να μοιραστεί μαζί μας την εμπειρία του; Σε μία εποχή κατεξοχήν ατομοκεντρική, στην οποία βλέπουμε τα μυθιστορήματα να μην λειτουργούν λυτρωτικά, οι κλασικοί συγγραφείς αγοράζονται, αλλά δεν διαβάζονται. Και όσα έχουν να μας πούνε, δύσκολα σημαδεύουν και επαναδιαμορφώνουν την δική μας πορεία. Άλλωστε, θριαμβεύει πια η εικόνα. “Πού καιρός πια για ποιήματα ελληνικά στον πόλεμο;” (Καβάφης). Κι όμως. Οι κλασικοί συγγραφείς έχουν πάντα κάτι καινούργιο να μας πούνε, αρκεί να δούμε τα θέματά τους με προσοχή. Κι αυτά δεν είναι άλλα από τα υπαρξιακά ζητήματα που απασχολούν τον κάθε άνθρωπο. Την αγάπη, τον θάνατο, το κακό, την καλοσύνη, τον Θεό. Οι κλασικοί συγγραφείς νοιάζονται να μην μπούμε ή να βγούμε από την κόλαση που το κακό κεντά γύρω μας. Το κακό γι᾽ αυτούς έχει να κάνει με τις επιλογές μας, με τον χαρακτήρα μας, με τον θρίαμβο του εγώ μας. Έτσι, η έξοδος από αυτό προϋποθέτει δύο κύριους παράγοντες: την απόφασή μας να παλέψουμε και την βοήθεια των άλλων.
Ξαναδιαβάζοντας τον κλασικό “Δαβίδ Κόπερφιλδ” (1850) του Κάρολου Ντίκενς, μυθιστόρημα το οποίο στην Ελλάδα παρουσιάστηκε ως παιδικό, με ποικίλες διασκευές, οι οποίες δεν επιμένουν στην χαρακτηρολογία, αλλά στην προδιαγραφή ενός χαρούμενου τέλους, νιώθουμε να ξαναβρίσκουμε όλα τα παραπάνω μεγάλα ζητήματα. Αν μάλιστα μπείτε στον πειρασμό να διαβάσετε την πλήρη έκδοσή του στα αγγλικά, η οποία συναρπάζει και δίνει μιαν άλλη εικόνα στο μυθιστόρημα (οι ελληνικές εκδόσεις περιλαμβάνουν σε διασκευή περίπου το 1/3 του μυθιστορήματος), θα διαπιστώσετε ότι ο Ντίκενς δεν είναι συγγραφέας για παιδιά, αλλά ένας μάστορας του λόγου, της πλοκής, της κριτικής της ζωής και της κοινωνίας, αποφασισμένος να βγάλει τον αναγνώστη από την “ έρημο της Σαχάρας”. Γι’ αυτόν η κοινωνία, όταν στηρίζεται στην αστική υποκρισία, στην έγνοια για το χρήμα, σε μία ατομικότητα χωρίς αγάπη, γίνεται μία “έρημος της Σαχάρας”. Χρειάζεται έγνοια για να πορευθούμε προς τον ουρανό, να βλέπουμε ψηλά, να βλέπουμε με αγάπη τον άλλον, να νοιαζόμαστε να βγάλει τον καλύτερο εαυτό του στην ζωή, με ρεαλισμό και συγχωρητικότητα εκεί όπου χρειάζεται, χωρίς όμως ψευδαισθήσεις.
Ήρωες αυτοκαταστροφικοί (όπως ο Στήρφορθ) ή κυνικά κακοί (όπως ο Uriah Heep και ο Litimmerστην αγγλική έκδοση). Ήρωες με καλοσύνη κι ανθρωπιά (όπως ο Κόπερφιλντ και η Αγνή, το κλειδί του μυθοστορήματος). Ήρωες της απλότητας, έτοιμοι να προσφέρουν τον εαυτό τους για έναν καλό λόγο, για να δείξουν, είτε το κάνουν συνειδητά είτε όχι, ότι το νόημα της ζωής είναι η αγάπη (όπως ο κ. Πέγκοτυ, μία απίστευτης καλοσύνης προσωπικότητα). Ήρωες που μέσα στην απολυτότητά τους την κρίσιμη στιγμή ξέρουν να κάνουν υπερβάσεις (όπως η περίφημη θεία του Δαβίδ). Ήρωες που ερωτεύονται, χωρίς να μπορούν να ξεπεράσουν τις αδυναμίες, την ταυτότητα του χαρακτήρα τους (όπως η Ντόρα Σπένλοου ή η Rosa Dartle και η Martha στην αγγλική έκδοση), ήρωες αυθεντικά ρομαντικοί (όπως η Έμιλυ και ο Χαμ ή ο Traddles και η Sophy στην αγγλική έκδοση) χωρίς όμως ο ρομαντισμός της εποχής τους να τους κάνει εξωπραγματικά γλυκερούς. Ήρωες, με μια λέξη, αληθινοί!
Και βεβαίως, όλα τα αγαπημένα θέματα του αυτοβιογραφούμενου Ντίκενς περνούν μπροστά μας. Η παιδεία πρέπει να είναι αυταρχική, καταπιεστική ή εμπνευστική με το κύρος του δασκάλου, του σχολείου, του πανεπιστημίου; Καλύτερη παιδεία προσφέρει το σχολείο ή ο φωτισμένος δάσκαλος; Η “λογική” πρέπει να διαγράφει τα συναισθήματα ή να δένει μαζί τους σε μία υγιή συμπόρευση; (Το ερώτημα γίνεται πολύ πιο επιτακτικό σήμερα από την αντίθετη πλευρά: τα συναισθήματα, ιδίως αυτά που κυριαρχούν με την μορφή των επιθυμιών, πρέπει να διαγράφουν την λογική ή να συμπορεύονται;). Η οικονομική διαχείριση πρέπει να γίνεται με την μορφή του δανεισμού ή με το πλεόνασμα, έστω το ελάχιστο; (Κλασικός εδώ ο κ. Μικώμπερ, ο οποίος φωνάζει στον Δαβίδ: “αν ένας άνθρωπος έχει εισόδημα χίλια φράγκα τον χρόνο και ξοδεύει εννιακόσια ενενήντα εννιά φράγκα και μισό, αυτός ο άνθρωπος θα γίνει ευτυχισμένος. Όταν όμως ξοδεύει χίλια φράγκα και μισό, τότε θα γίνει οπωσδήποτε δυστυχισμένος”- η κατεξοχήν αρχή οικονομικής θεωρίας). Ο έρωτας πρέπει να στηρίζεται στα ωραία λόγια και την γοητεία ή οι σχέσεις να είναι στηριγμένες στην αυθεντική προσωπικότητα, στην δυνατότητα κατανόησης, ενσυναίσθησης, συμπόρευσης και ρεαλισμού; Είναι ο άνευ όρων έρωτας διέξοδο στην αναζήτηση του καινούργιου, στην έξοδο από την μίζερη ζωή, στην δίψα για ελευθερία ή σκλαβώνει; Το σωφρονιστικό σύστημα οδηγεί στην μετάνοια τον άνθρωπο ή το κακό δεν φεύγει από μέσα μας αν δεν υπάρξει πίστη σε έναν άλλο τρόπο ύπαρξης (που για μας τους ορθόδοξους χριστιανούς είναι η σχέση με τον Χριστό); Η μετανάστευση είναι σωτηρία ή απλά μεταφορά σε άλλον τόπο των αδυναμιών μας;
Ένα σπουδαίο ερώτημα όμως είναι και το ποια είναι η θέση της γυναίκας στην κοινωνία (μόνο σύζυγος και μητέρα ή εργαζόμενη και ελεύθερη). Για τον Ντίκενς οι ηρωίδες του τείνουν προς την πρώτη εκδοχή, αλλά κι εκεί υπάρχουν διαφοροποιήσεις. Συναντούμε την προσωπικότητα, όπως η Αγνή, την χαριτωμένη καρικατούρα όπως η “child - wife” στην αγγλική έκδοση Ντόρα Σπένλοου που δεν μπορεί να προσαρμοστεί στην καθημερινότητα, την ρομαντική και με όνειρα που μόνο ο έρωτας μπορεί να ικανοποιήσει, οδηγώντας συχνά στην καταστροφή, όπως η Έμιλυ, την τυραννική μητέρα που επιβάλλει τα όνειρά της στον γιο, όπως η κ. Στήρφορθ, την δυναμική που παίρνει τη ζωή στα χέρια της, όπως η θεία Μπέτσυ ή η νάνος Mowcher στην αγγλική έκδοση, την ταπεινή και δοτική, όπως η Κλάρα Πέγκοτυ και η κ. Γκόμιτζ ή η Sophy στην αγγλική έκδοση, και βέβαια την κ. Μικώμπερ, την πιστή στα όνειρα του συζύγου της που δικαιώνεται για την υπομονή και την αγάπη.
Οι προχωρημένοι των καιρών μας λένε ότι αυτά είναι γνωστά, ότι έχουν δοθεί οι απαντήσεις. Η πραγματικότητα μας διαψεύδει. Ο καθένας μας ξαναζεί το κενό, το ρίσκο, την αποτυχία, χωρίς όμως να αισθάνεται ότι καλείται να προσανατολιστεί, να δουλέψει με τον εαυτό του. Οι νεώτεροι ιδίως, οι οποίοι έχουν λησμονήσει τα ερωτήματα και τα ερωτηματικά και πορεύονται κατά τις επιθυμίες της στιγμής, έχουν ανάγκη να ξαναδούν τους κλασικούς. Εκτός του ότι διαβάζονται ευχάριστα, διότι είναι ταλαντούχοι αφηγητές ιστοριών, δίνουν απαντήσεις που μας προκαλούν στην ενσυναίσθηση, μας δείχνουν πόσο αξίζει να αγαπάμε, ιδίως με τον τρόπο της Πέγκοτυ, τον τρόπο του Χαμ (που θυσιάστηκε για να σώσει ναυαγούς), τον τρόπο της Αγνής που στάθηκε σε πατέρα και άντρα με αρχοντιά, τον τρόπο της κυρίας Μικώμπερ που δεν εγκατέλειψε τον αφελή άντρα της μόνο στην δυστυχία του!
Είναι απολαυστικός ο Ντίκενς, είτε στις φτωχές ελληνικές διασκευές του, που βοηθούν ωστόσο τους νεώτερους να μπούνε στο πνεύμα του, είτε στην πλήρη έκδοση που είναι αληθινά συναρπαστική!
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
Κέρκυρα, 2 Απριλίου 2020
