Ο Διαφωτισμός ή νεωτερικότητα πάντοτε αποτελούσε και αποτελεί μια ιδεολογική, επιστημονική, ιστορική αλλά και θεολογική πρόκληση. Σύγχρονοι στοχαστές, όχι κατ’ ανάγκην αρνητικοί έναντι της πίστης και της Εκκλησίας, θεωρούν ότι ο Διαφωτισμός δεν εφαρμόστηκε ποτέ στην Ελλάδα (Αρβελέρ). Μια άλλη ομάδα διανοουμένων, αυτο-αποκαλούμενων ή θεωρούμενων «προοδευτικών» (είτε αριστεροί είτε liberals- φιλελεύθεροι) ομνύει στην ανάγκη για εκσυγχρονισμό της ελληνικής κοινωνίας με γνώμονα τις κύριες αρχές του Διαφωτισμού. Η Εκκλησία, ιδίως η ποιμαίνουσα, η λαϊκή ευσέβεια («το σταυροκόπημα της προγιαγιάς μας» , όπως λέει ο Γιανναράς), αλλά και η παράδοση τους ενοχλεί. Ιδίως η Εκκλησία, ως θεσμός που ιστορικά, αλλά και στην πράξη εκφράζει την παράδοση, θεωρείται παράγοντας οπισθοδρόμησης στην πορεία για ένα σύγχρονο κράτος και μία σύγχρονη κοινωνία, τόσο στο συμβολικό επίπεδο (άρνηση του τελετουργικού συναλληλίας και ιστορικότητας) όσο και στην εκπαίδευση (μάθημα Θρησκευτικών). Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως και η θρησκεία εν γένει, ανήκουν στην σφαίρα του ιδιωτικού. Σε πολιτικό επίπεδο η παράδοση θεωρείται συνώνυμο του χτες, του λαϊκισμού, της Τουρκοκρατίας. Η πίστη θεωρείται πιθανή πηγή φονταμενταλισμού και πρέπει να αποδομηθεί. Ο κόσμος πορεύεται με τα μέτρα της επιστήμης και των θεσμών. Η παράδοση τελικά είναι εμπόδιο στις μεταρρυθμίσεις που επαγγέλλονται σε κοινωνικό επίπεδο και της δίνουν το δικαίωμα να λειτουργεί μόνο στο επίπεδο του φολκλόρ.
Τι σχέση έχουν όλα αυτά με μια μονογραφία για τον Γρηγόριο Κωνσταντά (1756- 1844);
Ο Μηλιώτης λόγιος ακριβώς ασχολήθηκε στην ζωή και στην εργογραφία του με τον διάλογο ανάμεσα στην παράδοση και τον Διαφωτισμό. Παραθεωρημένος σε σχέση με τους επιφανείς του καιρού του, κυρίως τον Κοραή και τον Μηλεώτη συμπατριώτη του Άνθιμο Γαζή, ο Κωνσταντάς, πατριώτης, Έλληνας, χριστιανός, διαφωτιστής, αγωνιστής του ’21, έφορος παιδείας, οιωνεί υπουργός της, συζητητής με συντηρητικούς και προοδευτικούς λογίους της εποχής του, συνεργάτης του Καποδίστρια, αλλά και κριτής του επιτελείου του κυβερνήτη, πρωτίστως όμως ΔΑΣΚΑΛΟΣ, αποτελεί μία μορφή ιδιαίτερα σημαντική για το πρότυπο τω καιρών μας.
Παράδοξα πολλά στο πρόσωπό του. Κληρικός, αλλά ισόβιος ιεροδιάκονος. Άνθρωπος προσευχόμενος και φιλακόλουθος και ταυτόχρονα έτοιμος να συζητήσει με όλο το εκκοσμικευμένο ρεύμα του καιρού του. Εκεί που τον λες αντι- εκκλησιαστικό (ως προς την διοίκηση της Εκκλησίας), τον βλέπεις συνεργάτη του Μητροπολίτη Δημητριάδος (αρχιερατικός επίτροπος Μηλεών). Εκεί που τον βλέπεις μοντέρνο, έτοιμο να διδάξει σύμφωνα με την επιστημονική πρόοδο των καιρών, τον βλέπεις και παραδοσιακό, να αγαπά την βυζαντινή αγιογραφία, την βυζαντινή μουσική, την ιστορία μας, την πίστη μας. Εκεί που τον βλέπεις ότι θα διεκδικήσει σημαντικές θέσεις στο νέο κράτος, εκεί παραιτείται και αποσύρεται στην πατρίδα του διότι νιώθει ότι έχει όρια. Ένας λόγιος τελικά ο Κωνσταντάς που συζητά με τον Διαφωτισμό και την παράδοση και λειτουργεί στην πράξη με ταυτότητα ΣΥΝΘΕΣΗΣ, επίγνωση ορίων.
Άνθρωπος αποδεκτός από όλες τις παρατάξεις του καιρού του, είναι μαθητής του κολυβά Νεόφυτου Καυσοκαλυβίτη, συζητά με τον Θεόκλητο Φαρμακίδη και τον Νεόφυτο Δούκα ταυτόχρονα, άνθρωπος που αγαπά την νεότητα και θέλει την παιδεία ως βάση για την ελευθερία, όχι σε θεωρητικό επίπεδο ή υποκριτικά, αλλά στην μάχιμη εκπαιδευτική πραγματικότητα, δεν κηρύττει αλλά ζει και εφαρμόζει το όραμά του. Μήπως προήλθε από πλούσια οικογένεια; Ήταν ανώτερης κοινωνικής τάξης, γόνος τζακιών; Δεν ήταν αστός. Έίχε όμως « έφεση στα γράμματα». Αυτό τα λέει όλα! Και βρήκε τους τρόπους, καθώς το εκκλησιαστικό σύστημα των καιρών του το επέτρεπε, διδάσκοντας σε γόνους επιφανών οικογενειών, να καλύψει τα έξοδα των σπουδών του. Να ταξιδέψει. Να μάθει ξένες γλώσσες. Να μεταφράσει σπουδαία βιβλία των καιρών του και όχι μόνο σε περιοχές όπου το ελληνικό στοιχείο στηρίζονταν, όπως στην Μολδοβλαχία, αλλά και στον καθαυτό ελλαδικό χώρο, στον οποίο υπήρχε η τουρκική διοίκηση. Δεν είναι ατομοκεντρικός. Η λογιοσύνη, γι’ αυτόν, δεν είναι για να αναλώνεται σε θεωρητικές διαμάχες και συζητήσεις, αλλά για να προσφέρεται στην νέα γενιά!
Πατριώτης, δάσκαλος, κληρικός είναι το τρίπτυχο που έζησε ο Κωνσταντάς! Όψεις και οι τρεις ιδιότητες του συλλογικού που έχουμε ανάγκη στους καιρούς μας!
Θα μπορούσε λοιπόν ο Κωνσταντάς να είναι ένα πρότυπο και στις τρεις όψεις της ζωής και της διακονίας του;
Η απάντηση είναι ΝΑΙ!
Ναι, για μια Εκκλησία που χρειάζεται να επενδύσει στην παιδεία των νέων, έστω και με τους τρόπους του καιρού μας. Σχολεία, ακαδημίες, ίσως και πανεπιστήμιο στο μέλλον, με σκοπό όχι να προκύψουν στελέχη με επίγνωση της ανάγκης για ΣΥΝΘΕΣΗ!
Ναι. για μια Εκκλησία που καλείται να να δείξει την μεγάλη ιστορική αλήθειας: ότι ο Διαφωτισμός ήρθε στην Ελλάδα με κύριους φορείς του τους παπάδες! Ότι η όποια αποτυχία εφαρμογής ιδεών δεν έχει να κάνει με την Εκκλησία, αλλά με την πολιτική! Ότι η Εκκλησία αρνήθηκε κάποιες από τις ιδέες του Διαφωτισμού ή συνολικά τον τρόπο που φανερωνόταν μόνο όταν εκείνος διακήρυττε αθεΐα! Οι παπάδες- φορείς του Διαφωτισμού, από τον Πατροκοσμά τον Αιτωλό, μέχρι τον Ευγένιο Βούλγαρη, τον Νικηφόρο Θεοτόκη, τον Άνθιμο Γαζή, τον Νεόφυτο Δούκα, τον Γρηγόριο Κωνσταντά ίδρυσαν σχολεία, δίδαξαν την επιστήμη χωρίς να απορρίπτουν την πίστη, αλλά δείχνοντας ότι ο καλύτερος δρόμος για να πατήσεις στα πόδια σου είναι να πετυχαίνεις την σύνθεση θύραθεν και εκκλησιαστικής παιδείας, όπως ήταν ανέκαθεν η πνευματική παράδοση του Γένους μας. Ακόμη και απορρίπτοντας τις ιδέες του Διαφωτισμού, οι παπάδες τις έκαναν γνωστές!
Για ποιο σκοταδισμό λοιπόν μιλάμε και δεν ντρεπόμαστε ως κοινωνία; Πόση πια αυτή η ταύτιση της Ορθόδοξης Εκκλησίας με την Ρωμαιοκαθολική του Μεσαίωνα; Μήπως ήρθε πλέον ο καιρός, με βάση τις πηγές να ξαναδούμε τις ιδεοληψίες μας; Είμαστε συντηρητικοί, ναι. Δεν ντρεπόμαστε όμως γι’ αυτό! Είμαστε ταυτόχρονα και διαλεκτικοί! Δεν φοβόμαστε τον διάλογο, γιατί η αλήθεια μας που είναι ο Χριστός, αντέχει!
Ναι, ο Κωνσταντάς μπορεί να είναι πρότυπο για μια κοινωνία που πρέπει να επενδύσει στην παιδεία των αρίστων, αυτών που έχουν έφεση για γράμματα και να αφυπνίσει τους λιγότερο ασχολούμενους! Για μια κοινωνία που χρειάζεται δασκάλους φωτισμένους, με έμπνευση και μεράκι, αλλά, πρωτίστως, με γνώσεις και δίψα για μεταδοτικότητα! Το σχολείο δεν μπορεί να είναι χώρος κοινωνικοποίησης ή ενασχόλησης με διάφορες δραστηριότητες εις βάρος του χαρακτήρα του που είναι η μετάδοση των γνώσεων που μια κοινωνία κρίνει αναγκαίες για την διαμόρφωση ελεύθερων και αξιοπρεπώς μορφωμένων πολιτών!
Ναι, ο Κωνσταντάς μπορεί να είναι πρότυπο για μια πατρίδα η οποία δεν θα μπορέσει να απελευθερωθεί από τα δεσμά της ξενοκρατίας και του οικονομοκεντρισμού α δεν επενδύσει σε βάθος χρόνου στην παιδεία, στην σύνθεση της επιστήμης και της αγιότητας!
Ναι, ο Κωνσταντάς μπορεί να γίνει πρότυπο για μια Εκκλησία η οποία δεν είναι μόνο του αναχωρητισμού. Μας δείχνει βεβαίως η οδός του μοναχισμού και της ασκητικότητας την οδό του επέκεινα και μας φωτίζει σ’ αυτήν την προοπτική! Όμως η Εκκλησία ανήκει και στο ΝΥΝ. Έχει ανάγκη να δώσει την μαρτυρία του ΠΑΝΤΟΤΕ στην ιστορία, στον καθέναν μας, όχι για να μας απομακρύνει από τον κόσμο, αλλά για να μας μπολιάσει με ήθος ελπίδας!
Ναι, ο Κωνσταντάς μπορεί να γίνει πρότυπο διότι η ιστορία δεν είναι μόνο τοπική, γενική, πολεμική, οικονομική, θρησκευτική, δομική, αλλά η ιστορία των δρώντων ιστορικών υποκειμένων, δηλαδή του αγώνα των προσώπων να δώσουν μια άλλη ποιότητα ζωής και πορείας, με γνώμονα την ελευθερία, την αλήθεια, την αγάπη!
Ας μην περιμένουμε λοιπόν από το κράτος, την πολιτεία, το σύστημα, τους άλλους να ξεκινήσουν σ’ αυτήν την πορεία! Ο Κωνσταντάς μας δείχνει ότι ο δρόμος της σύνθεσης ξεκινά από μας!
Θέλω να ευχαριστήσω όλους όσους συνέβαλαν στο να γίνει βιβλίο η διατριβή! Τον γιατρό και ιστοριοδίφη κ. Νικόλαο Παπαθεοδώρου, που ανέλαβε τον κόπο και τα έξοδα! Τον καθηγητή μου κ. Αθανάσιο Καραθανάση για την επίβλεψη, την έμπνευση, την συμπαράσταση! Όλους όσους άκουσαν, συνοδοιπόρησαν, με άφησαν να παλέψω, με έμφαση στην οικογένειά μου! Τέλος, να αφιερώσω την έκδοση αυτή στην μνήμη του πατέρα μου Αντωνίου Θ. Μουρτζανού, ο οποίος με έμαθε την αξία του να είναι κανείς δάσκαλος!
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
Σημεία πώλησης του βιβλίου: Στην Αθήνα στα κεντρικά βιβλιοπωλεία, στην Λάρισα στο βιβλιοπωλείο Αθ. Παπαθεοδώρου (Παπακυριαζή 53, τηλ. 2410533583), στον Βόλο στο βιβλιοπωλείο ΛΥΧΝΟΣ (Κ. Καρτάλη 160, τηλ. 2421032916) και στην Κέρκυρα στο βιβλιοπωλείο ΘΑΒΩΡ (Πλακάδο του Αγίου, τηλ. 2661039501). Με αντικαταβολή από τον εκδότη Αθ. Παπαθεοδώρου (τηλ. 2410533583).
