ΒΙΒΛΙΑ ΠΟΥ ΔΙΑΒΑΣΑΜΕ 88- ΚΑΡΟΛΟΣ ΝΤΙΚΕΝΣ, «ΤΟ ΠΑΛΑΙΟΠΩΛΕΙΟ», μετάφραση Μαρία Καρβέλα- Σμυρνιωτάκη, εκδόσεις ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗ
Οι κλασικοί συγγραφείς κατεστάθησαν κλασικοί διότι
μπόρεσαν μέσα από την πένα τους όχι μόνο να περιγράψουν την εποχή στην οποία
έζησαν και τον κόσμο που τους περιέβαλε, αλλά και διότι σπούδασαν τον άνθρωπο,
την ψυχοσύνθεσή του, την πάλη ανάμεσα στο καλό και το κακό στην ζωή, χωρίς
απαραίτητα να εμπλακούν σε θεολογικές – δογματικές συζητήσεις. Οι προσωπικές
τους πεποιθήσεις τεκμηριώνονται μέσα από την ερμηνεία του κόσμου που κάνουν με
την γραφίδα και τους ήρωές τους, χωρίς όμως να κλείνονται κατ’ ανάγκην σε έναν δικό τους κόσμο. Γι’ αυτό και, όντας κλασικοί, γίνονται
διαχρονικοί στον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζουν τον βίο μας.
Διαβάσαμε σε μία εξαιρετική έκδοση από τον εκδοτικό
οίκο ΣΜΥΡΝΙΩΤΑΚΗ το μυθιστόρημα του Κάρολου Ντίκενς «Το Παλαιοπωλείο» (“The Old Curiosity Shop”), που κυκλοφορήθηκε σε πρώτη έκδοση το 1841, γραμμένο στην βικτωριανή
εποχή. Η μετάφραση της Μαρίας Καρβέλα- Σμυρνιωτάκη είναι πολύ καλή, ενώ στην
πολυτελή έκδοση ξεχωρίζει ο επιχρωματισμός από τον Μιχάλη Παπαδόπουλο των
πρωτότυπων εικόνων που συνοδεύουν αυτήν στο αγγλικό κείμενο (original illustrations by George Cattermole, Hablot K. Browne ‘Phiz’, Daniel Maclise and Samuel Williams, Penguin Books 2000).
Σημειώστε θέματα τα οποία ανακύπτουν, πέρα από το
λογοτεχνικό πεδίο: α. η φτώχεια, ιδίως στα μεγάλα αστικά κέντρα, και η περιθωριοποίηση
των ανθρώπων που δεν έχουν αστικές καταβολές β. η
κακοποίηση της γυναίκας από τον άντρα γ. η εκμετάλλευση της εργασίας από την
βιομηχανική επανάσταση δ. η μη ύπαρξη αληθινού κράτους- πρόνοιας ε. η αν-ισονομία
στ. η επαγγελματική φιλανθρωπία και όχι η αυθεντική- καρδιακή στ. μια κοινωνία
στην οποία το κοινό καλό δεν είναι η βάση, αλλά ο ατομοκεντρισμός ζ. η αποϊεροποίηση
και ο υποβιβασμός της θρησκευτικότητας σε εθιμολατρία η. ο θρίαμβος των
ανθρώπινων παθών τα οποία δημιουργούν
εθισμό (όπως η χαρτοπαιξία) θ. η σκληρότητα και η κακία, όταν συνοδεύονται από
την αδιαφορία των πολλών ι. ένα εκπαιδευτικό σύστημα το οποίο λειτουργεί στην
προοπτική των τύπων και όχι της ουσίας που καθιστά τα παιδιά μορφωμένα στο
σύνολο της ύπαρξης
Ποια από αυτά τα θέματα δεν παραμένουν επίκαιρα;
Μπορεί ο δυτικός κόσμος να έχει κάνει τεράστια βήματα, να συζητούμε σήμερα για
μετανθρωπισμό, τεχνητή νοημοσύνη, μετοχή στα αγαθά του πολιτισμού, όμως τα
κύρια προβλήματα της ανθρωπότητας, με διαφορετικές ονομασίες, πόσο διαφέρουν
στην πραγματικότητα από την εποχή του Ντίκενς; Κι αυτό διότι βαθύτερο κενό του
ανθρώπου έχει να κάνει με την νοηματοδότηση του βίου, την απόφαση να παλεύει
για το καλό όλων ή, πάντως, όσο περισσότερων μπορεί, και να μην αφήνει τον
εαυτό του να γίνεται έρμαιο του εγώ του, της αυτοπραγμάτωσής του μέσω της
ηδονής της εξουσίας ή της αδιαφορίας για τον πλησίον. Αυτό το κενό έρχεται να
αρνηθεί στην πράξη την όποια πρόοδο σε κοινωνικό επίπεδο, την όποια απόφαση της
εκάστοτε πολιτείας και διανόησης να αλλάξει το κοινωνικό καθεστώς με νόμους και
συστήματα τα οποία δείχνουν ότι νοιάζονται για τον αδύναμο, στην ουσία όμως δεν
μπορούν να ελέγξουν την εφαρμογή τους στις ανθρώπινες σχέσεις. Η προσωπική
ευθύνη, η προσωπική παιδεία, η απόφαση του καθενός για καλοσύνη είναι η οδό,
όπως μας περιγράφει το «Παλαιοπωλείο» του ο Ντίκενς. Δύσκολα θα διαφωνήσουμε.
Από μια πρώτη ανάγνωση κεντρικά πρόσωπα του
μυθιστορήματος είναι η Νελ, η οποία προσπαθεί να σώσει τον παππού της τον
ανώνυμο γέρο, από τα πάθος της χαρτοπαιξίας που τον κάνει να χάνει το παλαιοπωλείο
του και τον προσανατολισμό στην ζωή του. Ο Ντίκενς επιλέγει για την ηρωΐδα του
την οδό της φυγής, του νέου ξεκινήματος. Χωρίς να υπάρχει συγκεκριμένος τοπικός
προσανατολισμός, η φυγή της Νελ έχει να κάνει με την απόφασή της να φύγει από
ό,τι ο παππούς της δεν μπορεί να αντιμετωπίσει, τα πρόσωπα που συντηρούν τον
εθισμό του και τον οδηγούν στην καταστροφή. Με τη περιγραφή των περιπετειών της Νελ και
του παππού της ο μεγάλος συγγραφέας μας δείχνει ότι όταν δεν μπορούμε να
λύσουμε την κυριαρχία των παθών επάνω μας, μας χρειάζεται αγάπη και καλοσύνη
από τους άλλους και καινούργια ξεκινήματα. Η αγάπη είναι χαρακτηριστικό ενός
παιδιού που γίνεται γυναίκα όχι ηλικιακά, αλλά καρδιακά. Χρησιμοποιεί την
ευφυΐα της και την ευρηματικότητά της, όπως επίσης και την ταπεινότητα και την
εργατικότητά της για να σώσει τον μεγάλο. Η εποχή μας έχει γεννήσει παιδιά
εθισμένα και δεν παλεύει για παιδιά με καλοσύνη, ταπεινότητα, αγάπη, έγνοια για
τον πλησίον. Ο Ντίκενς μιλά για την παράδοση ως παλαιοπωλείο, όταν αυτή δεν
συνοδεύεται από την πάλη του ανθρώπου εναντίον των παθών του. Δίπλα στο
παλαιοπωλείο υπάρχει ένας άλλος κόσμος, στον οποίο οι ανισότητες αυξάνουν, ενώ
τρέχει για κάτι καινούργιο, όπως γινόταν στην βικτωριανή εποχή. Η παράδοση
μοιάζει με ένα σπίτι που τελικά νικιέται από τους εθισμούς, ώστε να ξεπουληθεί.
Για τον Ντίκενς το ερώτημα για τον κόσμο δεν είναι παράδοση ή εκμοντερνισμός,
κάτι που ο χρόνος θα έλυνε έτσι κι αλλιώς, αλλά αν αυτός ο κόσμος μπορεί να κρατήσει
στο παλαιό και το καινούργιο τα όπλα της αγάπης, της πάλης εναντίον του κακού,
με όποια μορφή κι αν αυτό παρουσιάζεται, ώστε οι επιλογές να μην είναι
καταστροφικές της αξίας του ανθρώπου.
Ουσιαστικός ήρωας όμως του μυθιστορήματος είναι ο νάνος
Κουίλπ. Ανέραστος άνθρωπος, που βασανίζει την γυναίκα του, τη πεθερά της, τον υπάλληλό
του, αξιοποιεί την πονηριά και την ευρηματικότητά του για να καταστρέψει,
γίνεται ο επικεφαλής ενός κύκλου που θέλει να κάνει κακό στην Νελ και τον
παππού της, χωρίς να υπάρχει κανένας ουσιαστικά λόγος. Ξέρει, κατά βάθος, ότι ο
γέρος είναι οικονομικά κατεστραμμένος. Τον ενοχλεί όμως η καλοσύνη του
κοριτσιού, το φως και η αγάπη που εκπέμπει. Γι’
αυτόν η γυναίκα υπάρχει ως κτήμα
του άντρα, ως ευκαιρία νομής της περιουσίας της, ως υπηρέτρια, ως αφορμή
επίδειξη εξουσίας επάνω της. Όσοι είναι γύρω του όπως ο δικηγόρος Σαμψών
Μπρούντζος, η αδερφή του Σάλι, ο αδερφός της Νελ Φρέντερικ Τρεντ, ο Τσάκστερ, υπάλληλος
του συμβολαιογράφου Γουίδερντεν, αλλά και άλλες φιγούρες, όπως οι απατεώνες
χαρτοπαίκτες που ξαναρίχνουν τον παππού της Νελ στον εθισμό και οι κουκλοθεατροπαίκτες
Κόντλιν και Σβόμπος, αποτελούν μικρογραφία ενός κόσμου που είναι παραδομένος στην φιλοχρηματία και στην
προσκόλληση σ’ αυτόν που μοιάζει
ισχυρός, αδιαφορώντας για την καλοσύνη.
Υπάρχει όμως και μια σειρά ηρώων που ακολουθούν τον
κόσμο της Νελ, στην λογική του σχήματος «καλό-κακό». Είναι ο Κιτ, ο παιδικός φίλος
της Νελ, ορφανός κι αυτός, που προσπαθεί να βοηθήσει την μητέρα του και τα δύο
μικρά αδέρφια του να επιβιώσουν, όντας τίμιος, καλοσυνάτος, συνεπής, ευγενικός και
εργατικός, αφοσιωμένος στην φιλία της Νελ, η μετέπειτα σύζυγός του Μπάρμπαρα, υπηρέτρια
που με απλότητα και αγάπη δεν ζητά πολλά, αλλά μόνο την καλοσύνη, το ηλικιωμένο
ζεύγος Γκάρλαντ, με τον γιο του Άβελ, που θα προστατέψουν τον Κιτ και θα κάνουν
αγώνα να βρούνε την Νελ, μαζί με τον αδερφό του παππού της Νελ, ο οποίος κι αυτός παραμένει ανώνυμος και ο
οποίος επιστρέφει για να ανταποδώσει με ευγνωμοσύνη την συμπαράσταση που έλαβε
από τον γέρο στην παιδική του ηλικία, ο συμβολαιογράφος Γουίδερντεν, όπως
επίσης και ο φτωχός δάσκαλος που αγωνίζεται να μάθει γράμματα σε μια ομάδα
παιδιών που δεν έχουν καθόλου διάθεση, αλλά η καλοσύνη και η αγάπη του τον κάνουν
φιλόξενο και συμπαραστάτη της Νελ και στην συνέχεια ευεργέτη της, η κ. Τζάρλεϊ,
η οποία θα γίνει η πρώτη εργοδότρια της Νελ και του παππού, ο εφημέριος, ο
νεκροθάφτης και ο κοσμοκαλόγερος στο μέρος όπου η Νελ κατέφυγε τελικά και βρήκε
την γαλήνη, πρόσωπα που δείχνουν ότι οι άνθρωποι που δεν έχουν βιοτικές μέριμνες
πολλές φορές αφήνουν την καρδιά τους ανοιχτή στον πλησίον, με κύριο χαρακτηριστικό
τους την αυθεντική ανθρωπιά, και βέβαια ο άνθρωπος του εργοστασίου, που θα
δώσει καταφύγιο στη Νελ και τον παππού της, μολονότι πάμφτωχος και ο ίδιος,
αλλά με καρδιά γεμάτη αγάπη και καλοσύνη.
Αφήσαμε τελευταίο το ζευγάρι του Ντικ Σουίβελερ και
την Μαρκησίας. Ο Ντικ είναι για τον Ντίκενς το παράδειγμα της μετάνοιας. Ξεφεύγει
από το σχήμα «μόνο καλό- μόνο κακό», όπως και ο παππούς της Νελ, μόνο που
εκείνος σπρώχνεται σ’ αυτήν την επιλογή
από την εγγονή του. Ο Ντικ, ενώ ξεκινά ουσιαστικά ως πειθήνιο όργανο του
Κουίλπ, κάνοντας ό,τι εκείνος του λέει, με απώτερο σκοπό να παντρευτεί την Νελ,
όντας υπάλληλος των αδελφών Μπρούντζου, βλέποντας την αδικία και το κακό, ιδίως
αυτό που κάνουν στον νεαρό Κιτ, θα αλλάξει μέσα του ριζικά. Βλέπει ακόμη την
εκμετάλλευση στην νεαρή υπηρέτρια την οποία ονομάζει ο ίδιος Μαρκησία. Η
καλοσύνη της, που πηγάζει από το γεγονός ότι είναι ο μόνος που την αναγνωρίζει
ως άνθρωπο, ενώ τα αφεντικά της την είχαν δούλα, καθιστά την μετάνοια του Ντικ
λυτρωτική για την εξέλιξη του μυθιστορήματος, καθώς σώζει τον Κιτ από την
σκευωρία και την φυλακή. Και ο Ντικ, με ευγνωμοσύνη έναντι της υπηρέτριας, θα
της προσφέρει την δυνατότητα να μάθει γράμματα, να καλλιεργήσει τον εαυτό της!
Η μετάνοια κάνει τον άνθρωπο να βλέπει την προτεραιότητα του πλησίον του και
μάλιστα στη ουσιαστική βελτίωσή του, που δεν μπορεί να έρθει με άλλον τρόπο
πλην της παιδείας, όπως χαρακτηριστικά μας δείχνει και σ’ αυτό το μυθιστόρημα ο Ντίκενς.
«Το Παλαιοπωλείο» δεν είναι από τα γνωστά
μυθιστορήματα του συγγραφέα. Η μελέτη του όμως μας δείχνει για μια ακόμη φορά
την δύναμη της πένας του και μας παροτρύνει να ξαναδούμε τον εαυτό μας. Να διαπιστώσουμε
ότι κλειδί για την νοηματοδότηση της ζωής μας είναι η ψυχή μας, όταν αυτή
παλεύει τόσο εναντίον των παθών, όσο και εναντίον της κακίας και του κακού του
κόσμου, με όποιον τρόπο μπορεί. Το χρειαζόμαστε ιδίως στους καιρούς του
απόλυτου ατομοκεντρισμού και της αδιαφορίας.
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
7 Ιανουαρίου 2022
