Με συγκίνηση διαβάσαμε ένα από τα τελευταία βιβλία του σπουδαίου
Χρήστου Γιανναρά, βιβλίο που σφραγίζει την πορεία των αναζητήσεών του τόσο στη
φιλοσοφία όσο και στη θεολογία, βιβλίο καρπό της πίστης του στον Χριστό και της
ελπίδας του στην αιωνιότητα και την ανάσταση. Επιγράφεται "Γρίφος
θάνατος" και κυκλοφορήθηκε το 2021 από τις εκδόσεις ΙΚΑΡΟΣ, σε μία περίοδο
όπου ο κόσμος μας ταλανιζόταν από τον κορωνοϊό, σε ένα μεταίχμιο απειλής της
ζωής από τον θάνατο.
"Κατανοώ
τον θάνατο, δεν τον γνωρίζω", επισημαίνει ο Χρήστος Γιανναράς. Τονίζει
ότι ο άνθρωπος είναι "ένα διφυές υπαρκτό: υπάρχει τόσο με τον τρόπο της
χρονικής περατότητας των έμβιων υπαρκτών, όσο και με τον τρόπο της αχρονίας των
σχέσεων. Μπορούμε, στην περίπτωση του ανθρώπου, να μιλάμε για οντολογία της
σχέσης. Που σημαίνει ότι: αυτό που είναι ο κάθε άνθρωπος, η μοναδική, ανόμοια
και ανεπανάληπτη ύπαρξή του, γνωστοποιείται ως αμεσότητα σχέσης, ως εμπειρική
(μέσω των αισθήσεων) γνώση. Ακούγοντας μια μουσική σύνθεση αναγνωρίζω την
ετερότητα της δημιουργικής ενέργειας του μουσουργού, βλέποντας έναν ζωγραφικό
πίνακα αναγνωρίζω τη μοναδικότητα της δημιουργικής ενέργειας του ζωγράφου"
(σ. 15), είτε είναι ζων είτε κεκοιμημένος. "Από τη σχέση μου με τα
παράγωγα του καλλιτεχνικού του λόγου εξαρτάται η γνώση της υπαρκτικής του
ετερότητας" (σ. 15).
Ο αγώνας του
ανθρώπου στη ζωή του είναι να δώσει νόημα στην ύπαρξή του, τουτέστιν να να
πιστοποιήσει την αιτία για την οποία υπάρχει και τον σκοπό της ύπαρξής του. "Γεννιέται
αυτή η πιστοποίηση, όπως γεννιέται, ερήμην της συλλογιστικής-αποδεικτικής μου
ικανότητας, η επίγνωση της μητρικής αγάπης- ή όπως η επίγνωση των λέξεων πρόσωπο, έρωτας, πόλις-πολιτική,
δημοκρατία, σωτηρία, αλήθεια, λόγος, πίστη, κόσμος, που παραπέμπουν επίσης
σε ανάλογη εμπειρία βίωσης-μετοχής σε συντελούμενα (γιγνόμενα) δεδομένα".
Σε αντίθεση με τη σιωπή μπροστά στην ειμαρμένη που ήταν η απάντηση των αρχαίων
Ελλήνων, "Η χριστιανική Εκκλησία διεμόρφωσε, με λογική συνέπεια αλλά
και εμπειρικό αντιστύλι, μια πρόταση οντολογίας που φωτίζει ως Αιτιώδη Αρχή την υπαρκτική ελευθερία:
να πραγματοποιείται η ύπαρξη ως ελευθερία από κάθε προκαθορισμό, κάθε
αναγκαιότητα, κάθε δεσμευτική τελεολογία. Και η ερμηνευτική αυτή οντολογική
πρόταση να είναι και εμπειρικά προσβάσιμη (επιδεχόμενη εμπειρική πιστοποίηση),
όχι μόνο λογικά κατανοητή" (σσ. 31-32). Στη χριστιανική εμπειρία η ενανθρώπηση του δευτέρου Προσώπου της Αγίας
Τριάδας γίνεται "με όρους απόλυτης ελευθερίας από κάθε φυσική
νομοτέλεια: γεννιέται από παρθένο μητέρα, που δέχθηκε ελεύθερα και συνειδητά να
κυοφορήσει, όχι ,,εκ θελήματος σαρκός, ουδέ εκ θελήματος ανδρός'', αλλά ,,εκ
Θεού'', ελεύθερα συντασσόμενη με τη βούληση του Γεννήτορα, όχι με την
αναγκαιότητα της ορμής" (σ. 32). Γι' αυτό και η υπέρβαση της
θεοποίησης του νου γεννά μία άλλη προσέγγιση στη γνώση: αυτή της εμπειρικής
μετοχής, αυτή της πίστης ως εμπιστοσύνης, για όλα τα γεγονότα της ζωής,
επομένως και για τον θάνατο.
Κατά τον συγγραφέα
το πρόβλημά μας δεν απαντιέται με το να πιστέψουμε σε μια αθανασία της ψυχής,
ως του ουσιώδους του ανθρώπου, και άρνηση του σώματος με τον χαρακτηρισμό του
ως πρόσκαιρου και αναλώσιμου. "Στην περίπτωση του ανθρώπου πνεύμα ή ψυχή ονομάζουμε την
ενεργούμενη υπαρκτική μοναδικότητα-ανομοιότητα του ατόμου- όταν βγει από το
σώμα το τελευταίο πνεύμα-ψυχή του (τελειώσει η ανα-πνοή του), χάνεται το
,,κυρίως ανθρώπινον'': ό,τι μοναδικό, ανόμοιο, ανεπανάληπτο τον συνιστούσε ως
ζώσα ύπαρξη" (σσ. 39-40). Αν ο Θεός είναι αγάπη και όχι απλώς έχει
αγάπη, τότε η αρχή, η αιτία της ύπαρξής μας είναι η αγάπη του Θεού που γίνεται
δημιουργία. Και ο σκοπός της ύπαρξής μας είναι η ομοίωση του Θεού, δηλαδή η
αγάπη. Η γνώση δεν είναι καρπός διανοητικής κατάκτησης, αλλά, στην
πραγματικότητα, χάρισμα μέσα από τη σχέση με τον Χριστό. Αυτό, στη σύγχρονη
δυτική σκέψη έρχεται να το καταδείξει με
την έννοια του μυστικού στοιχείου ο σπουδαίος Wittgenstein: "χωρίς άλλο,
υπάρχει αυτό που δεν λέγεται με λόγια. Είναι αυτό που δείχνεται, το μυστικό
στοιχείο" (σ.93). Ο Wittgenstein
συναντά την ανατολική ορθόδοξη παράδοση του αποφατισμού: δεν ταυτίζεται η
αλήθεια με τη γλωσσική της διατύπωση. Η γνώση δε περιορίζεται "στην
ατομική κατανόηση, διαίσθηση, συναίσθηση, προαίσθηση, αντίληψη" (σ.
92). Παρόλα αυτά, στη δυτική παράδοση είναι σπάνιες οι περιπτώσεις που "εμπρόθετα
η Τέχνη διακονεί τη σχέση, όχι τον ατομοκεντρισμό αισθημάτων, νοημάτων,
συγκινήσεων, απόλαυσης, διδαχής, ανατάσεων, μεταρσιώσεων" (σ. 93).
Τελικά, "ο
άνθρωπος γεννιέται (έρχεται στην ύπαρξη) με διφυή (δύο φύσεων) τρόπο: τον τρόπο
των κτιστών υπάρξεων (της ανάγκης για αυτοσυντήρηση, κυριαρχία, ηδονή) και τον
τρόπο της άκτιστης Αιτιώδους Αρχής (της αγαπητικής ελευθερίας)" (σ.
66). Αυτός ο τρόπος διαφαίνεται και στον θάνατο. Αν ο θάνατος έχει να κάνει
μόνο με τον τρόπο του κτιστού, τότε όντως δεν έχει νόημα. Ίσως ούτε και η ζωή
δεν έχει νόημα, πέρα από την επιβίωση, την κυριαρχία, την ηδονή. Αν όμως ο
θάνατος έχει να κάνει και με τον τρόπο της άκτιστης Αιτιώδους Αρχής, της
αγαπητικής ελευθερίας, "αν ο άνθρωπος φτάσει (ή του χαριστεί) να βιώνει
την προσδοκία του θανάτου ως παράδοση της ύπαρξής του στον Αίτιο και Εραστή
της, τον Χριστό, τότε, ακόμη κι αν η λογική μας δεν μπορεί να έχει αποδείξεις
για τη ζωή μετά τη ζωή, τότε η σχέση με τον Χριστό κάνει στην καρδιά μας να
γεννιέται το θαύμα". Να πορευόμαστε προς τον θάνατο με εμπιστοσύνη σ'
Αυτόν, τον Αναστάντα εκ νεκρών, Αυτόν που μας υποσχέθηκε ότι όποιος πιστεύει σ'
Αυτόν, κι αν πεθάνει, θα ζήσει. Αυτό είναι το Ευαγγέλιο της Εκκλησίας. Αυτή
είναι η πίστη η νικήσασα τον θάνατο. Αυτή που τη βιώνουμε ως θαύμα στα πρόσωπα
των Αγίων. Αυτή που δεν εξαντλείται στις διατυπώσεις της λογικής, αλλά τις
υπερβαίνει. Αυτή που γίνεται αγάπη και υπάρχει διά της Αγάπης.
Το βιβλίο του
Χρήστου Γιανναρά έρχεται να συμπυκνώσει όλη του την πορεία ζωής, τη δίψα για
τον άνθρωπο που υπάρχει εν σχέσει με τον Θεό και τον συνάνθρωπο. Το πρόσωπο που
εμπιστεύεται, χωρίς να εξαντλεί την αναζήτησή του στη λογική, καθώς νιώθει ότι
υπάρχει ήδη από αυτή τη ζωή ένας τρόπος που δεν εξαντλείται στη λογική: ο
τρόπος της Τέχνης. Και όποιος εμπιστεύεται τον Θεό στο πρόσωπο του Χριστού, θα
αντέξει και την οδό του θανάτου. Το οσιακό τέλος του συγγραφέα στις 24
Αυγούστου 2024 απέδειξε ότι ήταν έμπειρος της όντως ζωής και ότι έφυγε
παραδίδοντας τον εαυτό του σε Εκείνον που αγάπησε όσο κανέναν: τον Ιησού
Χριστό, το όνομα, το υπέρ παν όνομα.
Είμαστε ευγνώμονες
στον συγγραφέα για όσα μας πρόσφερε. Είμαστε βέβαιοι ότι ζει τη χαρά, την
ελευθερία, την αγάπη εν Χριστώ. Και προσδοκά την ανάσταση, για να γευτεί ως
πλήρης, σώος, ακέραιος άνθρωπος, ψυχή τε και σώματι, την αιωνιότητα, αυτήν που
θα θέλαμε όλοι.
π. Θεμιστοκλής Μουρτζανός
29 Οκτωβρίου 2024
